Ə. əs-Səədi, Təfsir, 2-ci cild, 5-ci parça

 (6.55) “Biz ayələrimizi belə müfəssəl izah edirik ki, günahkarların yolu açıq-aydın bilinsin”.

 Biz ayələrimizi izah edərək, doğru yolla azğınlıq arasındakı, haqq təlimlə aldadılma arasındakı fərqi xüsusilə nəzərə çarpdırırıq ki, düz yolla getmək istəyənlər bu yola yönələ bilsinlər və iman gətirəcəkləri həqiqəti özləri üçün aydınlaşdıra bilsinlər. Biz ayələri açıqlayırıq ki, insanlar Allahın qəzəbinə səbəb olan və onları cəzalandırılmaya məhkum edən cinayətkarların yolunu ayırd edə bilsinlər. Bu yoldan çəkinmək və canilərin yolundan uzaqlaşmaq, onu yaxşıca tanımaq və aydınlaşdırmaqla mümkündür. Əgər o yolu ayırd etmək çətin olarsa, onda insanlar ondan qurtulmağa və uğur əldə etməyə nail ola bilməzlər. 

`ÔSTÎ øYPßMX… ñŒ~XäSTß óÜKV… WŸS‰T`ÆVK… fÛTÿY¡PVÖ@… WÜéSÆ`ŸTWTŽ ÝYÚ XÜèS  &JðY/@… ÔSTÎ :‚PV SÄY‰PVTŽVK… ƒò:…ƒé`åVK… *óØS{ `ŸTWTÎ ñŒ<ÕTVÕW¶ …^¢XM… :†WÚWè h†WTßKV… fÛYÚ WÝÿYŸWT`äSÙ<Ö@… (56)

(6.56) “(Ey Elçim) De: “Sizin Allahdan qeyri tapındığınız bütlərə ibadət et­mək mənə qadağan edilmişdir”. De: “Mən sizin nəfsinizin istəklərinə əsla uy­ma­ram. Belə ola biləcəyi təqdirdə mən (haqq yoldan) azar və doğru yola yönəlmiş­lər­dən olmaram!”

Ey Peyğəmbər! Allahla bərabər uydurulmuş tanrıcalara səcdə edən müşriklərə de ki: “Mənə, sizin Allaha şərik qoşaraq ibadət etdiyiniz, nə xeyir gətirməyi, nə də zərər vurmağı bacarmayan, həyata, ölümə və dirilişə aidiyyəti olmayan bütlərə və heykəllərə ibadət etmək qadağan edilmişdir. Sizin əməliniz qüsurlu və faydasızdır. Siz bu davranışınızı nəinki inandırıcı dəlillərlə, hətta şübhəli sübutlarla belə əsaslandıra bilmir­siniz. Siz ancaq öz nəfsinizə uyursunuz, halbiki məhz bu, yoldan azmağın ən böyük təzahürüdür. Mən sizin istəklərinizə yol verə bilmərəm, çünki belə olsa, onda mən hökmən yoldan azaram, doğru yolla yönəldilənlərin sırasında olmaram. Mən tövhidə etiqad edirəm və səmimi qəlbdən bir Allaha qulluq göstərirəm və mənim baxışlarım haqdır, çoxsaylı sübutlar və təkzibolunmaz dəlillərlə təsdiq olunur”.

`ÔSTÎ øYPTßMX… uøVÕWÆ xàWTgÞQ~WTŠ ÝYQÚ øQYTŠQW¤ yTST`TŠPV¡W{Wè -Y&ãYŠ †WÚ ÷YŸÞYÆ †WÚ fûéSTÕY•`ÅWT`©WTŽ ,-&YãYŠ XÜMX… SØ<ÑS™<Ö@… ‚PVMX… $YãPVÕYÖ Jñ°SÍWTÿ $VPÌW™<Ö@… WéSåWè S¤`kTWž WÜkYÕg±HTWÉ<Ö@… (57)

 (6.57) “De: “Mən Rəbbimdən açıq-aydın bir dəlilə (Qurana) istinad edirəm. Siz isə onu yalan hesab etdiniz. Sizin tələm-tələsik istədiyiniz (ilahi əzab) məndə (mənim əlimdə) deyildir. Hökm ancaq Allahındır. Haqqı yalnız O bəyan edər. O (haqla batili) ayırd edənlərin ən yaxşısıdır!”

Peyğəmbərə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) əmr edilmişdi ki, təliminin gerçəkliyinə qəti etiqad etməsi və ona zidd olan hər şeyin yanlış olması barədə bəyan etsin. O (ona Allahın salavatı və salamı olsun!), elə bir inandırıcı sübut gətirdi ki, onun gerçəkliyinə heç bir şübhə yeri qalmadı, çünki o (ona Allahın salavatı və salamı olsun!), bütün şa­hidlərin ən qərəzsizi idi. Möminlər ona (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) inanmamış­dılar və onun (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) dəlillərinin sübuta yetməsinə, Allahın onlara bəxş etdiyi imanın yol verdiyi qədər müşahidə etmişdilər. Müşriklər isə onu (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) yalançı sayırdılar, halbuki o (ona Allahın salavatı və salamı olsun!), qətiyyən belə bir münasibətə layiq deyildi. O (ona Allahın salavatı və salamı olsun!), təkcə onların etibarına və razılığına layiqdi. Buna görə də onlar bilməliydilər ki, bundan sonra da onun (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) peyğəmbərliyini inkar etməkdə davam etsələr, onda onlar hökmən Allahın cəzasına gələcəklər, çünki O, kafirləri, istədiyi vaxt və istədiyi kimi, amansız cəzaya məhkum edəcəyini vəd etmişdi.

Kafirlər belə bir cəza verilməsini tələsdirirdilər. Lakin Muhəmməd Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) onun baş verməsini sürətləndirmək hakimiyyətinə malik deyildi, çünki belə məsə­lələrin həlli təkcə Allaha məxsusdur. O, hökmlər və qadağalar nazil etməklə dini qanun­lar qoyur, əməllərə görə əvəz verilməsi haqqında qərarlar qəbul edir, ilahi müdrikliyinə uyğun olaraq istədiyi kəsi mükafatlandırır, istədiyini də cəzalandırır. Onun hökmlərinə qarşı etiraz etmək – mənasızdır, axı O, Öz qullarına yolu göstərib izah etmiş və həqiqəti onlara xəbər vermişdir və bununla da onları törətdikləri cinayətə görə özlərinə bəraət qazanmaq imkanından məhrum edib ki, hər məhv olan nəyə görə məhv olduğunu aydın başa düşsün və hər sağ qalan da sağ qalmasının səbəbini tamamilə açıq-aşkar anlaya bilsin. O, həm bu dünyada və həm də Axirətdə ən gözəl Hakimdir, çünki Onun bütün qərarları və hökmləri hər cür tərifə və həmdə layiqdir. Onu hətta cəzaya məhkum olunanlar və törətdiklərinə görə məsuliyyətə cəlb edilənlər də tərifləyəcəklər.

ÔSTÎ óéTPVÖ QWÜKV… ÷YŸÞYÆ †WÚ WÜéSTÕY•`ÅWT`©WTŽ -YãYŠ ƒøYµSÍVÖ S£`ÚKKV‚ô@… øYÞ`~TWTŠ %óØS|WTÞ`~TWTŠWè SJðJðS/@…Wè SØVÕ`ÆKV… fûkYÙYÕHTJðÀ¹Ö@†YŠ (58)

 (6.58) “De: “Əgər təcili istədiyiniz (əzab) mənim əlimdə olsaydı, iş mənimlə sizin aranızda əlbəttə, bitmiş olardı (sizi dərhal məhv edərdim), Allah zalımları daha yaxşı tanıyandır!”

Ey Peyğəmbər! Öz cahilliyi, inadkarlığı və zalımlığı üzündən cəzanın tezləş­dirilməsinə tələsənlərə de ki: “Sizin tələsdiyiniz cəzalandırma mənim əlimdə olsaydı, onu sizin üstünüzə göndərərdim, amma bu sizə heç bir xeyir gətirməzdi. Lakin hakimiyyət Təmkinli və Səbirli Rəbbə məxsusdur, o Rəbbə ki, hətta itaətdən çıxan kobud cinayətkarlara belə möhlət verir, onlara ruzi nazil edir, onlara açıq-aydın və gözlə görülməyən nemətlər əta edir. Ona, zalımlar və onların əməlləri haqqında hər şey məlumdur və O, onlara möhlət verir, lakin onların cinayətlərini unutmur”.

! ISâWŸTÞYÆWè S˜TYŽ†WÉWÚ gˆ`~TWçÅ<Ö@… ‚W :†TWäSÙVÕ`ÅWTÿ ‚PVMX… &WéSå ñyVÕ`ÅWTÿWè †WÚ øYÊ QX¤WiT<Ö@… &X£`™WT‰<Ö@…Wè †WÚWè ñ¸SSÍp©WTŽ ÝYÚ ]àTWTÎW¤WWè ‚PVMX… †WäSÙVÕ`ÅWTÿ ‚WWè xàQW‰TWš Á gŒHTWÙSTÕñÀº X³`¤KKV‚ô@… ‚WWè xˆpºW¤ ‚WWè \¨YŠ†WTÿ ‚PVMX… Á xˆHTWTYÒ xÜgk‰SQÚ (59)

(6.59) “Qeybin açarları Onun yanındadır. Onları ancaq O bilir. O, suda və quruda nə varsa bilir. Yerə düşən elə bir yarpaq yoxdur ki, (Allah) onu bilməsin. Yerin zülmətləri içində elə bir toxum, yaş-quru elə bir şey yoxdur ki, Aydın Kitabda olmasın!”

Bu – Allahın Hərşeyiəhatəedən elmindən müfəssəl bəhs edən ayələrdən biridir. O, bir hissəsini Öz istədiyi qullarına açan, qeyb haqqında hər şeyi bilir. Lakin bu biliklərin böyük hissəsi, bütün yaradılmışlar bir yana qalsın, hətta ən yaxın mələklərdən və elçilərindən də gizli saxlanmışdır.

Allah yer kürəsinin ucsuz-bucaqsız ərazilərində yerləşən bütün canlı varlıqlar, bitkilər, daşlar və qumsallıqlar haqqında biliyə malikdir. O, dənizlərdə və okeanlarda olan və su laylarının altında qalan bütün heyvanlar və xəzinələr haqqında bilir. O, bu dünyada və Axirət aləmində hər bir məskunlaşmış şəhərdə və ya insanların yaşamadığı çöl və səhralarda ağaclardan yer üstünə və ya su üzərinə düşən hər hansı bir yarpaq haqqında da bilir. O, insanların əkdiyi və ya özbaşına münbit torpağa düşərək onlardan müxtəlif bitkilər becəriləcək bütün taxıl və meyvə toxumları haqqında biliyə malikdir. O, yaş və ya quru olan hər şey haqqında da bilir və bunun yada salınması xüsusidən sonra ümuminin xatırlanmasının nümunəsidir.

Bütün bunların hamısı Aydın Kitabda yazılmışdır. Bu ad altında Lövhi-Məhfuz nəzərdə tutulur. O özündə bütün varlıqlar haqqında bilikləri əks etdirir və hətta onun kiçicik bir hissəciyi belə ağıllı və alicənab insanların zəkasını heyran qoyur. Əlbəttə ki, bu, Rəbbin əzəmətinin dəlili və Onun bütün ilahi sifətlərinin əhatəedilməzliyidir. Onlar o dərəcədə təsəvvürolunmaz ölçülüdür ki, əgər bütün məxluqlar onlardan heç olmazsa birini hərtərəfli əhatə etmək üçün bir yerə toplaşsaydılar belə, bunu etməyi bacarmazdılar. O Böyük, Hərşeyiəhatəedən, Alim, Hərtərifəlayiq, Şanı Uca Rəbb Müqəddəsdir! Allah Müqəddəs və Pakdır və Onu Özünə layiq tərifləməyə, Onun Özündən başqa heç kim qadir deyil! O, qullarının Ona etdiyi hər cür tərifdən Yüksəkdir!

Bu ayə, Allahın hədsiz-hüdudsuz elminin və bütün Kainatda baş verənləri əhatə edən yazının dəlillərindəndir.

WéSåWè ÷Y¡PVÖ@… ØS|HùTPVÊWéWWTÿ XÔ`~TPVÖ@†YŠ SØVÕ`ÅWTÿWè †WÚ yTST`šW£W– X¤†WäPVÞÖ@†YŠ QWØRT’ `ØS|ST‘WÅ`‰TWTÿ Yã~YÊ uvøWµ`ÍS~XÖ bÔTW–KV… $øQ^ÙW©QSÚ JðyRT’ Yã`~TVÖMX… óØRÑSÅX–ó£TWÚ QWØRT’ ØRÑSLùgTQ‰WTÞSTÿ †WÙYŠ óØSÞRÒ WÜéSTÕWÙ`ÅWTŽ (60)

 (6.60) “Sizi gecələr yuxuya daldıran (bu minvalla sizi bir növ ölüm halına salıb hiss-həyacandan məhrum edən), gündüz isə nə etdiyinizi (nə qazandığınızı) bilən Odur. Sonra O sizi gündüz (yuxudan) oyandırır ki, müəyyən olunmuş vaxt (əcəl) gəlib yetişsin. Sonra onun hüzuruna qayıdacaqsınız və sonra da O sizə etdiyiniz əməllər barəsində xəbər verəcəkdir”.

Bu ayə Allahın ilahlığını təsdiq edir və müşriklərin Ona şərik qoşan baxışlarını təkzib edir. Ayədə izah edilir ki, ancaq Fövqəluca Allah məhəbbətə və ehtirama, əzəmətə və söhrətə layiqdir. O, qulları ayıq və ya yatmış olduqları halda onları Təkbaşına idarə edir. O, onların canını, onlar yatdıqda alır və onların bədəni günün qayğılarından ayrılıb istirahət edir. Qullar yuxudan oyandıqda, O, onların canını onlara qaytarır ki, öz dini və dünyəvi vəzifələrini yerinə yetirsinlər. O, onların etdiyi bütün əməllərdən agahdır və onları bu minvalla təyin olunmuş müddət çatana qədər idarə edir. Bu ifadə altında ayrı-ayrı insanların ölüm vaxtı və bütün bəşəriyyətin ölümündən sonra dirildilməsi nəzərdə tutulur. Bu son müddət çatdıqda, Allah qullarını Öz yanına qaytaracaq və onlara etdikləri və törətdikləri bütün yaxşı və pis işləri xəbər verəcəkdir.

WéSåWè S£Yå†WÍ<Ö@… ðËóéTWTÊ -$YâY †W‰YÆ SÔYªó£TSTÿWè óØRÑ`~TVÕWÆ ZàðÀ¹WÉWš uvøPVWš …V¢XM… ƒò:†TW– SØS{WŸWšKV… ñ‹óéTWÙ<Ö@… Sã`TPVTÊWéWTŽ †WTÞSTÕSªS¤ óØSåWè ‚W WÜéñºXQ£WTÉSTÿ (61)

 (6.61) “(Allah) Öz bəndələri üzərində hakimi-mütləqdir. O sizə (yaxşı və pis əməllərinizi yazan, sizi Şeytandan qoruyan) gözətçi mələklər göndərir. Nəhayət, birinizin əcəli gəlib çatdıqda onun canını (göndərdiyimiz) mələklər alar. Onlar (öz vəzifələrində) heç bir əyər-əskikliyə yol verməzlər!”

Allahın iradəsi Kainatda baş verən bütün proseslərə aiddir və şərtsiz-sübutsuz icra edilir. Məxluqlar cərəyan edən hadisələrə təsir göstərmək haqqına malik deyillər və bir şeyi yerindən tərpətməyə belə, Onun iradəsi olmadan, qadir deyillər. O, qullarına nəzarət etməyi və onların etdikləri əməlləri olduğu kimi saxlamağı mələklərinə həvalə etmişdir.

Bununla əlaqədar Fövqəluca Allah belə buyurur: “Sizin üstünüzdə gözətçi mələklər - (əməllərinizi) yazan və (Allah dərgahında) çox hörmətli olan mələklər vardır. Onlar sizin nə etdiklərinizi bilirlər”. (İnfitar, 82/10-12);

“Xatırla ki, (insanın) sağında və solunda (onun bütün əməllərini) təsbit edən (qeydə alan) iki mələk oturmuşdur! Dediyi hər sözü (yazmaq üçün) onun yanında hazır durub gözləyən (iki mələk) vardır!” (Qaf, 50/17-18).

Allah bu qayda ilə Öz qullarına, onlar yerdə yaşadıqları müddətdə, nəzarət edir. Onlara ölüm gəldikdə isə, Allah onları vəzifələri məxluqların canını almaq olan mələklərinə tapşırır. O mələklər öz vəzifələrini, heç bir səhvə yol vermədən, Allahın təyin etdiyi müddətə heç nə artırmadan və azaltmadan yerinə yetirirlər. Onlar Allahın planına və qədərinə tam uyğun olaraq hərəkət edirlər.

QØRT’ Nv…èPR S¤ øVÖXM… JðY/@… SØSäHùVÖóéTWÚ &QXÌW™<Ö@… ‚VKV… SãTVÖ SØ<ÑS™<Ö@… WéSåWè SÃW£T`ªVK… WÜkY‰Y©HTTW™<Ö@… (62)

 (6.62) “Sonra insanlar Allahın – özlərinin həqiqi ixtiyar sahibinin, hüzuruna qaytarılar. Bilin ki, hökm Onundur (Allahındır) və O, ən tez haqq-hesab çəkəndir!”

Ölümdən və Qiyamət gününədək davam edəcək, fərəh və ya cəza ilə müşayiət ediləcək bərzəx həyatından sonra, məxluqlar özlərinin Əsil Himayədarına qaytarılacaqlar. O, onların taleyini istədiyi kimi və həm də Öz şəriət hökmləri ilə qərarlar çıxarmaqla, Öz Qədər qanunları əsasında onları idarə edir, onlar üçün hökmlər verir və qadağanlar qoyur, onlara elçilər göndərir və Müqəddəs Kitablar nazil edir. Onlar Onun yanına qaytarıl­dıq­dan sonra isə O, onlara ədalətli əvəz qanunlarına uyğun olaraq sərəncam çəkəcək, xeyirxah işlərinə görə mükafatlandıracaq və günahlarına, cinayət­lərinə görə isə cəzalan­dıracaq. O, qərarlarını müstəqil qəbul edir və haqq-hesab çəkməyi ləngitmir, çünki mütləq biliyə malikdir, Öz qullarının Mühafizəolunan Lövhədə yazılmış və alicənab mələk- katiblərin əllərindəki dəftərlərə qeyd olunmuş əməllərini nəzərindən qaçırmır.

Əgər Fövqəluca Allah – Vahid Yaradan və qullarına hakim olan Hökmdar hər zaman ən kamil formada onların qayğısına qalırsa və onları Öz Qədər, Din və ədalətli Əvəz qanunları ilə idarə edirsə, onda niyə müşriklər Ona ibadət etməkdən boyun qaçırır və hakimiyyət sahibi olmayan, azca da olsa belə xeyir verməyə qabiliyyəti çatmayan və hətta müstəqil iradəyə malik olmayan məxluqlar qarşısında diz çökürlər?!

Allaha and olsun, əgər müşriklər bilsəydilər ki, onlar çoxallahlığa və kafirliyə etiqad etməklə böyük bir yalan uydurur və Allahın əleyhinə çıxırlarlar, o Allahın ki, onları əmin-amanlıqla və ruzi ilə təmin etməkdə davam edir, əgər onlar Onun dözümlülüyü, güzəştə getməsi və mərhəməti haqqında bilsəydilər, onda onların qəlbi Onu dərk etmək istəyi ilə aşıb-daşar, ağılları isə Ona məhəbbət hissi ilə nurlanardı və o zaman onlar şeytana tabe olaraq özlərini rüsvayçılığa və zərərə məhkum etdiklərinə görə özləri özlərinə nifrət edərdilər. Lakin bu belə deyil, çünki onların sağlam düşüncə qabiliyyəti yoxdur.

`ÔSTÎ ÝWÚ yRÑ~TQY•WTÞSÿ ÝYQÚ gŒHTWÙSTÕñÀº QX¤WiT<Ö@… X£`™WT‰<Ö@…Wè ISãWTßéSÆ`ŸTWTŽ †_TÆQS£WµWTŽ ^àWT~pTÉTSžWè óÝMXùPVÖ †WÞHùmWì–KV… óÝYÚ -YâY¡HTWå QWÝWTßéRÑWTÞVÖ WÝYÚ WÝÿX£YÑHTPV­Ö@… (63)  XÔSTÎ JðS/@… ØRÑ~TQY•WTÞSTÿ †Wä`ÞTYQÚ ÝYÚWè QXÔRÒ x‡ó£TVÒ QWØRT’ óØSßKV… WÜéRÒX£pT­STŽ (64)

 (6.63) “(Ey Elçim!)De: “Gizlində (Allaha) dua edib:” Əgər bizi suyun və qu­runun zülmətindən qurtarsan, əlbəttə, şükür edənlərdən olarıq”, - deyə yalvardı­ğınız zaman sizləri bunlardan xilas edən kimdir?”

(6.64) “De: “Sizi ondan xilas edən və hər bir qəmdən qurtaran Allahdır. (Bü­tün bunlardan) sonra siz yenə də (Ona) şərik qoşursunuz?”

Ey Peyğəmbər! Allaha şərik qoşan və Ondan başqa tanrıçalara dua edən müşrik­lərə müraciət et. Bir Rəbbin varlığına etiqada istinad edərək, təkcə vahid Allaha ibadət etməyin zəruriyyətinə onları inandır. Onlara belə de: “Sizinlə quruda və dənizdə özünüz müstəqil qurtula bilmədiyiniz bədbəxtliklər və çətinliklər baş verərkən, onlardan sizi kim xilas edir? Belə hallarda siz mütiliklə və bütün varlığınızla dua edirsiniz, diliniz duaları təkrarlamaqdan yorulmur. Siz Ona sizi bəladan qurtarmağı yalvarırsınız, Ona minnətdar olacağınıza, Onun nemətlərinə görə şükür edəcəyinizə və onları saleh əməllər üçün istifadə edəcəyinizə və günah məqsədlərə yönəltməyəcəyinizə söz verirsiniz. Allah sizi bu bəd­bəxtçilikdən və bir çox başqalarından xilas edir, lakin siz öz vədinizi yerinə yetirmirsiniz və Onun sizə göstərdiyi neməti unudursunuz. Bütpərəstliyin yanlışlığına və tövhidin ədalətliliyinə bundan da inandırıcı dəlil nə ola bilər?!”

`ÔSTÎ WéSå S¤Y †WÍ<Ö@… uvøVÕWÆ ÜKV… ðWÅ`‰TWTÿ óØRÑ`~TVÕWÆ †_TTŠ…W¡WÆ ÝYQÚ óØRÑYTÎóéTWTÊ `èVK… ÝYÚ gŒ`™WTŽ óØRÑYÕS–`¤VK… `èVK… óØRÑW©Y‰<ÕWTÿ †_TTÅW~TY® WÌÿY¡STÿWè yRÑWµ`ÅWTŠ ð§<K†WTŠ %\´`ÅWTŠ ó£TñÀ¹ß@… ðÈ`~TVÒ ñÇQX£W±STß gŒHTWTÿ›‚@… óØSäPVÕWÅVÖ fûéSäWÍpTÉWTÿ (65)

(6.65) “De: “Allah başınızın üstündən və ayaqlarınızın altından (göydən və yerdən) sizə əzab göndərməyə, sizi dəstələr halında qarışdırmağa və birinizə digə­rinizin zorunu daddırmağa qadirdir!” Gör ayələrimizi onlara nə cür izah edirik ki, bəlkə, başa düşsünlər!”

Fövqəluca Allah sizin üstünüzə hər tərəfdən cəza göndərməyə qadirdir. O, sizə yuxarı­dan da, aşağıdan da zərbə vura, sıralarınızı yara və sizi kiçik dəstələrə bölə bilər. Əgər bu baş versə, qarışıqlıq düşər, siz bir-birinizı öldürərsiniz, biriniz digərinizin qəddarlığını dadarsınız. Allah sizi belə bir cəzaya məhkum edə bilər. Siz itaətsizliyinizdən çəkinin ki, sizi məhvə uğradan və yox edə bilən amansız cəza sizə düçar olmasın.

Allah ayədə xəbər verir ki, O, insanları amansız cəzaya məhkum etməyə qadirdir, lakin O, müsəlmanlara qarşı mərhəmət­lidir və onlara cəzanı nə aşağıdan, nə də yuxarıdan göndərmir. O, onların üstünə daş yağışı yağdırmır və ayaqlarının altındakı yeri yarmır. Amma bəzi xalqlar digərlərinə üstün gəldikdə onlardan bəziləri digərlərinin qəddarlığını dadmalı olur, yuxarıda təsvir edilən əziyyətləri onların başına gətirir. Yerdə alınan belə cəzalar nəsihətlərə diqqətlə yanaşan və zəhmətə qatlaşanlar üçün ibrət dərsi olur. Allah insanlara müxtəlif möcüzələr göstərir və onlardan hər biri həqiqəti təsdiq edir və bu da ona görədir ki, nəyə görə xəlq edildiklərini dərk etsinlər, dini müddəaları və ilahi dəyərləri özləri üçün aydınlaşdıra bilsinlər.

ð‡PV¡W{Wè -YãTYŠ ðÐSÚóéTWTÎ WéSåWè &SQÌW™<Ö@… ÔSTÎ ñŒ`©VPÖ ØRÑ`~TVÕWÆ wÔ~Y{WéYŠ (66)  QXÔRÑTYPÖ wM†W‰WTß &Qb£WÍWpT©QSÚ ðÇóéTWªWè WÜéSÙVÕT`ÅWTŽ (67)

 (6.66) “(Ey Elçim!)Sənin camaatın onu (Quranı), haqq olduğu halda, yalan hesab etdi. (Onlara) de: “Mən sizin vəkiliniz deyiləm!”

(6.67) “Hər bir xəbərin (Quranda sizə xəbər verdiyim əzabın Allah tərəfindən təqdir olunmuş) müəyyən bir vaxtı vardır və siz (onu) biləcəksiniz”.

Ey Muhəmməd! Sənin xalqın Quranı yalan saydı, halbuki o – şübhə doğurmayan Həqiqətdir. Lakin sən onlara zamin deyilsən, çünki onların yaramazlığını yadda saxlamaq və onları cinayət­lərinə görə cəzalandırmaq sənin vəzifənə daxil deyil. Sən insanlara ancaq öyüd-nəsihət verməli və həqiqəti onlara çatdırmalısan və hər öncədən vəhy edilən­lər dəqiq müəyyən olunmuş müddətdə (nə gec, nə də tez) gerçəkləşəcəkdir. Bax buna görə, onlara vəd edilən cəzaya yaxın vaxtda əmin olacaqlar.

…V¢XM…Wè ðŒ`TÿVK…W¤ WÝÿY¡PVÖ@… WÜéS¶émïmSðž õøYÊ †WÞYHTWTÿ…ƒò p³X£`ÆVK†WTÊ óØSä`ÞTWÆ uøPVTWš N…éS¶émïSðmž Á ]ÿYŸWš -&YâY¤`kTWçÆ †QWÚXM…Wè ðÐPVÞW~Y©ÞSTÿ SÝTðHT¹`~JðT­Ö@… ð„TWTÊ `ŸTSÅpTÍWTŽ WŸ`ÅWŠ uüW£`{YP¡Ö@… WÄWÚ YzóéTWÍ<Ö@… WÜkYÙYÕHTJðÀ¹Ö@… (68)

(6.68) “Ey Elçim!) Ayələrimizə istehza edənləri gördüyün zaman onlar söhbəti dəyişənə qədər onlardan üz çevir. Əgər Şeytan (bu qadağan əmrini) sənə unutdursa, xatırlayandan sonra o zalım tayfa ilə bərabər oturma”.

Allahın ayələri haqqında boşboğazlıq etmək həqiqətin əksinə danışmaq, yalançı baxışları bəzəmək, yanlış etiqadları təbliğ etmək, yalan təəssübkeşlərini təriflə­mək, haqdan dönmək və həqiqət tərəfdarlarını yamanlamaq deməkdir.

Allah Öz Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) və onun (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) tərəfdarlarına əmr edir ki, Onun ayələri barədə boşboğazlıq edən hər kəsdən və sadalanan əməllərdən, heç olmazsa, birini edənlərdən üz döndərsinlər. Müsəlman, insanların yalandan naqqallıq etdikləri yığıncaq­larda, söhbət dəyişdirilənə qədər iştirak etməməlidir. Digər mövzulardan bəhs edildikdə isə, belə yığıncaqlarda oturmaq qadağan edilmir. Belə yığıncaqlarda iştirak xeyirlidirsə, onda orada iştirak etmək zəruridir; əks halda isə iştirak vacib deyil. Burada, qeyd etmək lazımdır ki, yalan haqqında boşboğazlıq edənləri qınamaq, həqiqəti müzakirə etməyə çağırış və haqqı araşdırıb üzə çıxarmaq xatirinə mübahisə etmək nəzərdə tutulur.

Müsəlman səhvən və ya unutqanlığı ucbatından yalan şeylər haqqında boşboğazlıq edən, haram söhbətlər aparan və günah işlər tutan zalım adamların arasına düşə bilər. Ona, qınanılan hərəkət­lərlə məşğul olan belə adamların arasında qalmaq, əgər o, onları belə hərəkətlərdən çəkindirə bilmirsə, haramdır. Bu qəti qadağa o şəxslərə aiddir ki, onlar günahkarlarla yanaşı oturmaqda davam edir və Allah qarşısında qorxu hissi keçirmirlər, onlar haram mövzulara dair danışıqlarda iştirak edir və başqaları ilə birlikdə günah işlər törədir, onların dedikləri ilə sakitcəsinə razılaşır və onları məzəmmət etmirlər. Əgər kimsə Fövqəluca Allah qarşısında qorxu hissi keçirərək, başqalarını xeyirxahlıq etməyə çağırır, onları xatakarlıq etməkdən və günah söhbətlərdən çəkindirirsə və bunun sayəsində yaramazlığın qarşısı alınır və ya onun ağırlığı yüngülləş­dirilirsə, onda o, belə yığıncaqda iştirak etməsinə görə məsuliyyət daşımır və bu zaman günahkar sayılmır.

†WÚWè øVÕWÆ fÛTÿY¡PVÖ@… WÜéSÍJðTTWTÿ óÝYÚ yXäYŠ†fT©Yš ÝYQÚ xòpøTW® ÝY|HTTVÖWè uüW£T`{Y¢ `ySäPVÕWÅVÖ fûéSÍJðTTWTÿ (69)

(6.69) “Müttəqilərə onların (iman gətirməyənlərin) əməllə­rindən heç bir günah gəlməz. Lakin bu, bir öyüddür ki, bəlkə, (kafirlər onun təsirilə) pis əməl­lər­dən çəkinsinlər”.

Bu ayədən aydın olur ki, moizələr və öyüd-nəsihət verilən zaman dəvətçi elə sözlərdən istifadə etməlidir ki, onlar onun qarşısına qoyduğu məqsədə nail olmağa kömək göstərsin və insan­larda Allahdan qorxu hissi oyatsın. Bundan başqa, əgər moizələr və nəsihətlər öyüd veriləni daha ağır cinayətlər törətməyə sövq edirsə, onda dəvətçi onlardan əl çəkməlidir, çünki əgər törədilmiş əməl dəvətçini qoyulmuş məqsəddən uzaqlaşdırırsa, onda o, həmin əməli rədd etməlidir.

X¤V¢Wè fÛTÿY¡PVÖ@… N…èS¡WPVTŽ@… óØTSäWÞÿY  †_T‰YÅVÖ …_é`äVÖWè ñySä`TŽPV£VçÆWè SáléW~TW™<Ö@… &†WTp~ßJñŸÖ@… ó£TPY{V¢Wè ,-YãTYŠ ÜKV… WÔW©`T‰STŽ =S¨pTÉWTß †WÙYŠ pŒW‰TW©VÒ ð¨`T~VÖ †WTäVÖ ÝYÚ XûèS  JðY/@… ÂtøYÖWè ‚WWè cÄ~YÉTW® ÜMX…Wè `ÓYŸ`ÅWTŽ QWÔS{ xÓ`ŸTWÆ ‚PV p¡TWž`ëSÿ %:†TWä`ÞYÚ ðÐMXù;HTTVÖOèKR… WÝÿY¡PVÖ@… N…éSTÕY©`TŠRK… †WÙYŠ $N…éS‰TW©VÒ `ySäVÖ t‡…W£W® óÝQYÚ xy~YÙWš }‡…W¡WÆWè =Sy~YÖVK… †WÙYŠ N…éST߆VÒ fûèS£SÉ<ÑWÿ (70)

(6.70) “Dinlərini oyun və əyləncə sayanları, dünya həyatının məğrur etdiyi (və ya aldatdığı) şəxsləri boşla getsinlər. (Onlara Quranı) xatırlat ki, heç kəs qazandığı əmələ görə özünü həlaka düçar etməsin. Allahdan başqa onun nə bir dostu var, nə də bir şəfaətçisi (havadarı). O, hər hansı bir fidyəni versə belə, qəbul olunmaz. Onlar etdikləri əməllərə görə əzaba düçar olanlardır. Onları küfr etdiklərinə görə qaynar su (Cəhənnəm içkisi “həmim”) və şiddətli əzab gözləyir!”

Qullardan tələb olunanlar Allaha səmimiyyətlə qulluq etmək, təkcə Ona ibadət et­mək və şərik qoşmamaq, bütün gücü ilə Onun mərhəmətini və məhəbbətini qazan­maqdır. Bundan ötrü qullar bütün varlığı ilə Allaha yönəlməli və Ona can atmalıdırlar. Onlar səylə çalışmalı və faydalı işlər görməli, günü əyləncə ilə keçirməməlidirlər. Onlar xeyirxah əməlləri ətrafdakılara nümayiş etdirmək və şöhrətpərəstlik naminə deyil, səmimi qəlbdən Onun xatirinə yerinə yetirməlidirlər. Ancaq belə din əsil dindir və ümumiyyətlə, din adlandırılmağa layiqdir.

Əgər insan özünün düzgün davrandığını güman edirsə və özünü dindar və təqvalı sayırsa, lakin bununla yanaşı dinini əyləncəyə və kef məclislərinə çevirirsə, əgər onun ürəyi Allaha məhəbbətdən, Onu dərk etməyə can atmaqdan məhrumdursa, əgər o, özünü ona zərər verən şeyə həsr edirsə və öz yanlış baxışlarına sevinirsə, əgər onun səyləri adicə bir əyləncədirsə, - Allaha xatirinə edilməyən bütün səy və əməllər belə adlan­dır­maq olar, - onda belə adamdan uzaq olmaq və çəkinmək lazımdır. Fövqəluca Allah belə insanlardan kənar gəzməyi və onların sözlərinə aldanmamağı, onların halını düşünməyi, əməllərindən çəkinməyi və onların xatirinə insanı Allaha yaxınlaşdıran şeylərdən boyun qaçırmamağı buyurmuşdur.

O, həmçinin qullarına Müqəddəs Quranla nəsihət verməyi, onlara xeyir verən şeyə onları dəvət etməyi, belə əməlləri onlara izah etməyi, onların gözəlliyini və onlarla əlaqədar yaxşı keyfiyyətləri xüsusilə vurğulamağı, həmçinin onları özlərinə zərər vura biləcək hər şeydən çəkindirməyi, hər insandan çəkinməsi tələb olunan yaramaz hərəkət­ləri və onlarla bağlı qüsurlu keyfiyyətləri onlara başa salmağı əmr etmişdir.

Bütün bunlar ona görə edilir ki, qulun əməlləri onu məhvə məhkum etməsin. Əgər o, günah işlədir və özünü təhlükəyə ataraq ötkəmliklə Qeybibilən Allahın əleyhinə çıxırsa, onda ona nəsihət vermək və xəbərdarlıq etmək lazımdır ki, o, sakitləşsin və itaətsizlikdən əl götürsün. Günahları onu hər tərəfdən bürüyərsə, onda məxluqlardan heç kim ona fayda verə bilməz. Nə qohumları, nə dostları Allahın yerinə ona himayəçilik etməzlər və Onun qarşısında ona havadar çıxmazlar. Hətta o özü cəzadan qurtarmaq üçün Yer kürəsi həcmində qızıl fidyə verməyə cəhd göstərsə də, bu ona heç bir fayda verməz, çünki ödəniş ondan qəbul edilməyəcəkdir.

Belə keyfiyyətlərə malik olan insanlar özlərini məhvə məhkum edir və hər cür xeyrə ümid bəsləməkdən məhrum olurlar və bunun səbəbi onların əməlləri və qazandıq­larıdır. Onların nəsibi son həddə qədər qızdırılmış qaynar su olacaqdır. O su onların üzünü yandıracaq, bağırsaqlarını dağıdacaq – kafir olduqları üçün onları işgəncəli cəzaya məruz qoyacaqlar.

ﮏ  ﮐ  ﮑ  ﮒ  ﮓ   ﮔ  ﮕ  ﮖ  ﮗ  ﮘ  ﮙ  ﮚ  ﮛ  ﮜ  ﮝ  ﮞ  ﮟ   ﮠ  ﮡ  ﮢ  ﮣ  ﮤ  ﮥ  ﮦ  ﮧ   ﮨ  ﮩ  ﮪ  ﮫﮬ  ﮭ  ﮮ    ﮯ  ﮰ  ﮱ  ﯓﯔ   ﯕ  ﯖ  ﯗ  ﯘ  ﯙ 

(6.71) “De: “Biz Allahı qoyub bizə nə bir xeyir, nə də bir zərər verə bilməyən bütlərəmi tapınacaq və Allah bizi düzgün yola yönəltdikdən sonra yer üzündə şaş­qın dolaşarkən şeytanların azdırdığı adam kimi geriyəmi (küfrə) döndəriləcəyik? Hal­buki dostları onu: “Bizə tərəf gəl!” – deyərək haqq yola çağırırdılar! De: “Allahın hidayəti (islam dini) doğru yoldur. Bizə aləmlərin Rəbbinə təslim olmaq əmr edilib”

Ey Elçi! Allaha şərik qoşan müşriklər və Onun yerinə başqa tanrıçalara dua edənlər sizi öz dinlərinə çağırırlar və öz tanrıçala­rının keyfiyyətlərini sizə izah edirlər. Axı onların haq­qında bir xatırlatma bəs edər ki, ağıllı insan onlara ibadət etməkdən boyun qaçırsın. Dərrakəli insana müşriklərin baxışları ilə sadəcə tanış olmaq kifayətdir ki, hələ təkzibedilməz  dəlillər əldə edilənə qədər, onların qüsurluluğuna əmin olsun.

Doğrudanmı onlar güman edirlər ki, siz Allahdan başqa hələ sizə kömək edə və ya zərər vura bilməyən məxluqlara ibadət edəcəksiniz? Bu keyfiyyətlər Allahdan başqa ibadət edilən məxluq­ların hamısına məxsusdur, çünki yaradılmışlar kiməsə özbaşına xeyir gətirməyə və ya zərər verməyə qadir deyillər. Kainatda baş verənlər onların sərəncamında deyil, çünki hakimiyyət bütövlükdə bir olan Allaha məxsusdur. Doğrudanmı onlar elə fikirləşirlər ki, O, sizi doğru yola yönəltdikdən sonra siz geriyə dönəcəksiniz? Doğrudanmı onlar elə düşünürlər ki, siz azğınlıq xatirinə hidayət yolundan əl çəkəcəksiniz və işgəncəli cəzalara aparan yollar xatirinə Cənnət bağları səadətinə aparan yoldan dönəcəksiniz? Ağlı başında olan adam heç vaxt bu seçimlə razılaşmaz, çünki belə edən şəxs şeytanların yerdə azdırdığı, düz yoldan çıxartdığı, arzu edilən məqsəddən uzaqlaşdırdıqları kəslər ola bilər ki, onlar xeyirlə şərin dəvətçiləri arasında tərəddüd içində qalaraq nə edəcəklərini bilmirlər.

Fövqəluca Allahın qoruduqlarından başqa yerdə qalan bütün insanların vəziyyətini belə səciyyələndirmək olar, çünki adamlar həmişə ziddiyyətli maraqlara malik olur və müxtəlif qüvvələrin təsiri altına düşürlər. Bir tərəfdən, onlar insanları doğru yolla getməyə və böyük yüksəkliklərə qalxmağa çağıran pey­ğəmbər təliminin, sağlam düşüncənin və qüsursuz təhtəlşü­­urun təsirini hiss edirlər. Digər tərəfdən isə onlar şeytanın, onun ardıcıllarının və öz nəfslərinin pislik törətmək çağırışının təsirinə məruz qalırlar. Bu amillər insanları azğınlığa itələyir və onları Cəhənnəmin lap dibinə sürükləyirlər. İnsanlar arasında elələri var ki, həmişə və ya əksər hallarda doğru yolu göstərənlərin çağırış­larını dinləyirlər. Onların arasında elələri də var ki, əksinə davranırlar. Elələri də var ki, hər iki çağırışa qulaq asırlar və bir- birinə zidd olan hər iki tərəfin eyni dərəcədə təsiri altındadırlar. Bu meyarı bildikdən sonra və ondan istifadə edərək xoşbəxt mömin­ləri və bədbəxt günahkarları ayırd etmək mümkündür.

Allah qeyd edir ki, yeganə doğru yol, Onun Öz Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) dili ilə qanuniləşdirdiyi yoldur, çünki bütün qalan yollar azğınlığa və məhvə doğru aparır. Müsəlmanlara tövhidə etiqad etmək, dini hökmlərə və qadağalara riayət etmək və öz Rəbbinə ibadət etmək əmr olunmuşdur. Həqiqətən, bu, Allahın qullarına göstərdiyi ən əzəmətli və mükəm­məl qayğısının təzahürüdür. 

ﯚ  ﯛ  ﯜ   ﯝﯞ  ﯟ  ﯠ  ﯡ   ﯢ  ﯣ 

(6.72) “Həmçinin: “Namaz qılın, Allahdan qorxun, hüzu­runa toplana­cağınız məhz Odur!” (deyə buyurulmuşdur)”.

İnsanlara, şərtlərini yerinə yetirməklə namaz qılmaq, həmçi­nin fərz və könüllü sünnələri icra etmək, Allahın hökmlərini yerinə yetirərək və Onun qadağalarını pozmadan təqvalılığa etiqad etmək əmr olunmuşdur, çünki Qiyamət günü onlar Onun yanına toplanacaq və özlərinin yaxşı və pis əməllərinə görə əvəz alacaqlar.

WéSåWè üY¡PVÖ@… WÌVÕWž g‹.WéHTWÙQW©Ö@… W³`¤KKV‚ô@…Wè $gJÌW™<Ö@†YŠ W×óéWTÿWè SÓéSÍWTÿ ÝS{ &SÜéS|W~WTÊ SãSTÖóéTWTÎ &SQÌW™<Ö@… SãTVÖWè ñÐ<ÕTSÙ<Ö@… W×óéTWTÿ SœWÉÞSTÿ Á &X¤éJñ±Ö@… SØYÕHTWÆ gˆ`~TWçÅ<Ö@… &YáWŸHTfTTTTäPV­Ö@…Wè WéSåWè SØ~Y|W™<Ö@… S¤gk‰W<Ö@… (73)

(6.73) “Göyləri və yeri haqq olaraq yaradan Odur. Onun: “Ol!” deyəcəyi gün (hər şey) dərhal olar. Onun Sözü haqdır. Surun (İsrafilin surunun) çalınacağı gün hökm Onundur. Qeybi və aşkarı bilən də Odur. O, Hikmət sahibidir, (hər şeydən) xəbərdardır!”

Allah göyləri və yeri həqiqət naminə yaratmışdır ki, Öz qullarına hökmlər və qadağalar nazil etsin, kimisini mükafatlan­dırsın, kimisini də cəzalandırsın. Onun Sözü – şübhə doğurma­yandır və onu ikimənalı başa düşmək mümkün deyil[1]. O, əbəs yerə və əylənmək xatirinə heç nə söyləmir. Qiyamət günü hökm vermək təkcə Ona məxsus olacaqdır.

Şübhəsiz ki, Allah bütün zamanlarda bütün varlığın Sahibidir, lakin O, Qiyamət gününü xüsusilə vurğulayır, çünki həmin gün bütün məxluqlar onlara məxsus olan hər cür hakimiyyətdən məhrum ediləcək və Qüdrət və Əzəmət Sahibi Allah Kainatın Vahid Hakimi olaraq qalacaq. O, bütün qeybə və aşkara malikdir, mütləq hikmət, hədsiz mərhəmət, böyük xeyirxahlıq Sahibidir və bütün sirlər, gizli olan şeylər haqqında hərşeyiəhatəedən biliklər Onundur. O, Vahid Allah və Rəbdir.

! <¢MX…Wè WÓ†WTÎ ñy~TYå.W£`TŠXM… YãTTg~ŠVK‚Y W¤W¦…ƒò S¡YPVWTŽVK… †[Ú†WÞTTp²VK… [$àWäYÖ…ƒò õøPYßMX… ðÐHTúW¤VK… ðÐWÚóéTWTÎWè Á wÔHTVÕð¶ xÜgk‰SQÚ (74)

(6.74) “(Ey Elçim!) Xatırla ki, bir zaman İbrahim atası Azərə demişdi: “Sən bütləri tanrılarmı qəbul edirsən? Mən səni və sənin tayfanı açıq-aydın zəlalət içində görürəm!”

Ey Muhəmməd! İbrahim peyğəmbərin (ə) hekayətini xatırla, onu xoş sözlə yad et və tövhidə dəvətinə və insanları bütpərəstlik­dən çəkindirdiyinə görə onu təriflə! O, öz atası Azərə belə demişdi: “Doğrudanmı sən sənə fayda verməyi və ya zərər vurmağı bacarmayan və ətrafda baş verən hadisələr üzərində heç bir hakimiyyəti olmayan tanrıçalara ibadət edəcəksən? Mən hesab edirəm ki, sən və sənin qəbilədaşların – açıq-aşkar azğınlıq içindəsiniz, axı siz ibadətə layiq olmayan “tanrılara” ibadət edirsiniz və sizi xəlq edən, sizə ruzi verən və sizi idarə edən Allaha ibadətdən boyun qaçırırsınız”.

ðÐYÖ.V¡W{Wè v÷X£STß ðy~TYå.W£`TŠXM… ð‹éRÑVÕWÚ g‹.WéHTTWÙUfTT©Ö@… X³`¤KKV‚ô@…Wè WÜéRÑW~YÖWè WÝYÚ WÜkYTÞYTÎéSÙ<Ö@… (75)

(6.75) “Beləcə, İbrahimə göylərin və yerin mülkünü (səltə­nətini, oradakı qə­ribəlikləri və gözəllikləri, onların Allah qüdrəti ilə yaradılmasını) göstərdik ki, tam qənaətlə inananlardan olsun!”

Biz İbrahimə göylər və yer üzərində hakimiyyətin nə demək olduğunu göstərdik ki, onu tək Allaha ibadətə və insanları tövhidə dəvət etməyə ruhlandıraq. Biz ona təkzibolunmaz dəlilləri və inandırıcı sübutları görməyə imkan verdik ki, o, möhkəm iman sahibi olsun, çünki etiqad və biliklər, insanın tapmağı bacardığı dəlillərdən asılıdır.

†QWÙWTÕWTÊ QWÝW– Yã`~TVÕWÆ SÔT`~TPVÖ@… …ƒòW¤ $†_T‰W{óéTVÒ WÓ†WTÎ …W¡HTWå $øQYTŠW¤ :†TQWÙVÕWTÊ WÔWTÊVK… WÓ†WTÎ :‚W JñˆYšRK… fûkYÕYÊVK‚ô@… (76)

(6.76) “Gecə qaranlığı (onu) bürüdükdə o, bir ulduz görüb: “Bu mənim Rəb­bimdir!” dedi. (Ulduz) batdıqda isə: “Mən batanları sevmirəm” - söylədi”.

Gecənin qaranlığı İbrahimi bürüyəndə o, göydə bir səma cismi gördü. Yəqin ki, bu, son dərəcə parlaq işıq saçan planet idi, çünki təkcə bir səma cisminin xatırlanması onun bütün qalan ulduzlardan fərqli və üstün olduğunu sübut edir. Bir sıra müfəssirlər hesab edirdilər ki, o, Venera imiş. Bu barədə ən yaxşı bilən Allahdır.

İbrahim ucadan dedi: “Budur mənim Rəbbim!” O, özünü elə göstərdi ki, sanki bütpərəstlərə inanmışdır və onun sözlərinin mənası beləydi: “Bu göy cismi mənim Rəbbim olacaq! Amma gəlin baxaq, görək, o, ibadət olunmağa layiqdirmi? Bizdə onun ilahlığı haqqında dəlillər varmı? Dərrakəli insana öz ürəyindən keçənləri ilahlaşdırıb, inandırıcı sübut və dəlillərə istinad etmədən onlara tanrı kimi ibadət etmək yaraşmaz”.

Həmin səma cismi yoxa çıxıb gözdən itdikdə, o dedi: “Mən, ibadət edənləri tərk edərək, diyirlənib gedən tanrıları sevmirəm. Əsil ilah Ona ibadət edənlərin daima qayğısını çəkməli və onların ən zəruri işlərini idarə etməlidir. Əgər tanrı insanları uzun müddətə tərk edirsə, məgər belə tanrı ibadətə layiqdirmi?! Məgər ona ibadət etmək böyük axmaqlıq və əcayib bir uydurma deyilmi?!”

†QWÙWTÕWTÊ …ƒòW¤ W£WÙWÍ<Ö@… †_TTçÆX¦†WTŠ WÓ†WTÎ …W¡HTWå $øQYTŠW¤ :†TQWÙVÕWTÊ WÔWTÊVK… WÓ†WTÎ ÝMXùVÖ óØPVÖ øYßYŸ`äWTÿ øQYTŠW¤ UfÛWTßéS{VK‚W WÝYÚ YzóéTWÍ<Ö@… WÜkPYÖ:†JðµÖ@… (77)

(6.77) “(Sonra) doğan ayı görüb: “Bu mənim Rəbbimdir!” – dedi. (Ay) bat­dıq­da isə: “Doğrudan da, əgər Rəbbim məni doğru yola yönəltməsəydi, mən zəlalətə düşənlərdən olardım” - söy­lədi”.

Başqa göy cisimlərindən fərqlənən və daha güclü işıq verən doğan ay səmada görünəndə, o, yenə də özünü elə apardı ki, guya bütpərəstlərlə razılaşmışdır. İbrahim (ə) ucadan səsləndi: “Budur mənim Rəbbim! Bu o birilərdən böyükdür”. Ay batanda isə o (ə) belə dedi: “Əgər Rəbbim məni düz yolla aparmasa,  mən hökmən yolunu azmışların arasında olaram”. O (ə), Rəbbindən doğru təlimat almağa güclü ehtiyac hiss etdi və başa düşdü ki, əgər O, onu (ə) doğru yola yönəltməsə, bunu başqa heç kim etməyəcəkdir və əgər O, ona (ə) xeyirxah işlər görməkdə kömək etməzsə, onda heç kim ona (ə) belə bir yardım göstərə bilməz.

†QWÙVÕWTÊ …ƒòW¤ ð¨`ÙPV­Ö@… ^àWTçÆX¦†WTŠ WÓ†WTÎ …W¡HTWå øQYTŠW¤ :…V¡HTWå $S¤WiTT<{KV… :†TQWÙVÕWTÊ pŒVÕWTÊVK… WÓ†WTÎ YzóéTWÍHTWTÿ øYPTßMX… còv÷X£WTŠ †QWÙQYÚ WÜéRÒX£pT­STŽ (78)  øYPTßMX… ñŒ`äQW–Wè ƒøXä`–Wè ÷Y¡PVÕYÖ W£ð¹WTÊ g‹.WéHTTWÙUfTT©Ö@… ð³`¤KKV‚ô@…Wè $†_TÉ~TTYÞWš :†WÚWè h†WTßKV… WÝYÚ fûkYÒX £pT­SÙ<Ö@… (79)

(6.78) “(Daha sonra) doğan günəşi görüb: “Bu mənim Rəbbimdir, bu, daha böyükdür!” – dedi. (Günəş) batdıqda isə dedi: “Ey camaatım, mən, həqiqətən, sizin Allaha şərik qoşduqlarınızdan (bütlərdən, səma cisimlə­rindən) uzağam!”

(6.79) “Mən, həqiqətən, batildən haqqa tapınaraq (dönə­rək) üzümü göyləri və yeri yaradana çevirdim. Mən (Allaha) şərik qoşanlardan deyiləm!”

Doğan günəşi gördükdə isə, İbrahim (ə) dedi: Budur mənim Rəbbim” O, ulduzlardan və Aydan da böyükdür”. Lakin tezliklə günəş də qürub edib batdı və o (ə), doğru yolu azğınlıqdan fərqləndirə bildi. O (ə) belə bəyan etdi: “Ey mənim xalqım! Mən sizin Allahın yerinə ibadət etdiklərinizdən uzağam, çünki sizin əməllərinizin yanlışlığını aydın və inandırıcı dəlillər sübuta yetirdi. Mən qərara aldım ki, təkcə Ona səmimi qəlbdən ibadət edim və bütün başqa tanrılardan üz döndərdim. Mən müşriklərdən deyiləm”. Beləliklə, İbrahim (ə) şirkdən əl çəkdiyini və tövhid dinini qəbul etdiyini bildirmiş və bu qərarını dəlillərlə əsaslandırmışdı.

Bu və əvvəlki ayələrin xatırlatdığımız şərhi ən səhih olanlardandır. Onlarda deyi­lirdi ki, İbrahim (ə) öz həmtayfaları ilə mübahisə edərək, göy cisimlərinə və başqa məxluqlara sitayiş etməyin yanlışlığını onlara göstərirdi. Hərçənd bəzi şərhçilər belə hesab edirdilər ki, o hekayətlərdə İbrahimin uşaqlıq çağının düşüncələri yad edilmişdir, lakin bu rəy səhih dəlillərlə təsdiq olunmur.

ISãQW–:†TWšWè I&SãSÚóéTWTÎ WÓ†WTÎ øYPTß;éTTQS•;HTTW™STŽK… Á JðY/@… `ŸTWTÎWè &XÝHTúWŸWå :‚WWè ñdžWžVK… †WÚ fûéRÒX£pT­STŽ ,-YãYŠ :‚PVMX… ÜK… ƒò:†W­WTÿ øQYTŠW¤ %†_LTTT`~TW® WÄTTYªWè øQYTŠW¤ QWÔS{ ]òpøTW® %†[Ù<ÕYÆ ð„WTÊKV… WÜèS£PV{W¡WWTŽ (80)  ðÈ`T~TW{Wè ñdžWžVK… :†TWÚ óØSTT`{W£T`®VK… ‚WWè fûéSTʆWWTŽ óØRÑTPVTßKV… yST`{W£pT®VK… YJð/@†YŠ †WÚ óØVÖ `ÓQX¥WÞSTÿ -YãTYŠ óØS|`~TVÕWÆ &†_TÞHTTð¹<ÕTSª Jñ÷VK†WTÊ XÜ`kTWÍÿX£WÉ<Ö@… SQÌTWšKV… $XÝ`ÚVK‚ô@†YŠ ÜM… óØSÞRÒ fûéSÙVÕ`ÅWTTŽ (81)

 (6.80) “Tayfası onunla (İbrahimlə) mübahisəyə girişdi. (İbrahim) dedi: “Allah məni doğru yola saldığı halda, siz Onun barəsində mənimlə mübahisə edirsiniz? Rəbbimin istədiyi hər hansı bir şey istisna olmaqla, mən sizin Ona şərik qoşduğunuz bütlərdən qorxmuram. (Onlar mənə heç bir şey edə bilməzlər). Rəbbim hər şeyi elmlə ehtiva etmişdir. Məgər düşünüb ibrət almırsınız?”

(6.81) “Allahın sizə (ibadət edilməsi barədə) heç bir dəlil endirmədiyi bütləri Ona şərik qoşmaqdan qorxmadığınız halda, mən niyə sizin qoşduğunuz şəriklərdən qorxmalıyam? Əgər bilirsinizsə, (deyin görək) bu iki dəstədən hansı (qiyamət əzabından) əmin olmağa daha layiqdir?”

İbrahimin (ə) tayfadaşları onunla mübahisə etməyə başladıqda o (ə) dedi: “Doğrudanmı, Allah məni düz yola yönəltdikdən sonra siz mənimlə Onun barəsində höcətləşirsiniz? Haqqı başa düşməyən insanlarla mübahisə nə fayda verə bilər? Əgər Allah insanı doğru yola yönəltmişsə və o, ən yüksək dərəcədə iman sahibi olmuşsa, onda o, başqa insanları özünün iman gətirdiyinə dəvət etməlidir. Mən sizin Allahdan başqa sitayiş etdiklərinizdən qorxmuram, çünki sizin “tanrılarınız” mənə zərər vurmağa və məni xeyirdən məhrum etməyə qadir deyillər. Ancaq Rəbbimin istədiyi mənim başıma gələ bilər. O, Öz elmi ilə bütün varlığı əhatə edir. Məgər siz düşünmürsünüz və anlamırsınız ki, Allah – ibadətə layiq olan Vahid bir Rəbdir? Əgər siz haqlı olmanıza dair heç bir sübutunuz olmadan, nəfsinizə uyaraq, Allaha ibadət etmək əvəzinə, bütlərə ibadət etməkdən qorxmursu­nuzsa, mən sizin köməksiz və faydasız olan “tanrılarınızdan” niyə qorxmalıyam? Sizdən kimin özünü təhlükəsizlikdə hiss etməyə daha çox əsası var? Əgər həqiqəti bilirsinizsə, deyin!”

WÝÿY¡PVÖ@… N…éSÞTWÚ…ƒò `yVÖWè N…;éTTS©Y‰<ÕWTÿ ySäWÞTHTWÙÿXM… ]y<ÕRÀ¹YŠ ðÐMXù;HTTVÖOèKR… SØSäVÖ SÝ`ÚVK‚ô@… ØSåWè WÜèSŸWT`äQSÚ (82)

 (6.82) “İman gətirib imanlarını zülmə qatışdırmayanlar əmin-amanlıq­da­dır­lar. Haqq yola yönəlmişlər də onlardır!”

Fövqəluca Allah möminlərə və kafirlərə dair hökm verir. O bildirir ki, təkcə iman gəti­rənlər və öz imanını zalımlığa çulğamayanlar doğru yolda və əmin-amanlıq içindədirlər. Belə insanlar qorxudan, cəzadan və bədbəxtliklərdən xilas olmuş və doğru yolla yönəldilirlər. Əgər onlar imanlarını qətiyyən zalımlığa uğratmırlarsa, nəinki şirkdən qaçır, hətta itaətsizlikdən də çıxmırlarsa, onda onlar istənilən bəlalardan qorunur və ən mükəmməl tərzdə yönəldilirlər. Əgər onlar şirkdən uzaq duraraq, günah işlədirlərsə, onların təhlükəsizliyi və doğru yola sadiqliyi kamil deyildir.

Bu kərim ayədən aydın olur ki, əgər insan iman gətirməyibsə və zalımlıq edirsə, onda o, haqq təlimdən məhrum edilmişdir və çox ciddi təhlükə qarşısındadır və belə insanların nəsibi azğınlıq və bədbəxtliklər olacaqdır.

ðÐ<ÕYTŽWè :†WÞTTSQW•Sš :†WäHTTWTÞ`~WTŽ…ƒò ðy~TYå.W£`TŠXM… uøVÕWÆ -&YãYÚóéTWTÎ SÄTWTÊó£TWTß xŒHTW–W¤W  ÝQWÚ S%ò:†TW­PVTß QWÜMX… ðÐPVŠW¤ }y~YÑWš cy~YÕWTÆ (83)

(6.83) “Bu bizim İbrahimə öz tayfasına qarşı verdiyimiz dəlildir. Biz istədi­yimiz şəxsi dərəcə-dərəcə yüksəldərik. Şübhəsiz ki, Rəbbin hikmət sahibi, elm sahibidir”.

Allah İbrahimə (ə) inandırıcı dəlillər bəxş etdi ki, onların vasitəsilə öz tayfadaş­larının baxışlarını sarsıtdı və onlara qalib gəldi. Allah İbrahimi (ə) dünya həyatında və Axirətdə ucaltdığı kimi, istədiyini dərəcələrlə yüksəldir. Bilik həmişə insanlara başqa qulları ötüb keçməyə kömək edir, xüsusilə, əgər onlar onu nəinki sadəcə əldə edir və həm də işlərində ona əsaslanır və onu ətrafdakılarına da öyrədirlər. Allah belə insanları təqlid üçün nümunə edir və adamlar da onların davranışını müşahidə edir, addım-addım onların ardınca gedir, məsləhətlərinə qulaq asır və onların biliyinə istinad edərək cahillik zülmətindən xilas olmağa cəhd edirlər. Fövqəluca Allah buyurur: “...“Qalxın!” deyildikdə qalxın ki, Allah da sizdən iman gətirənlərin və (xüsusilə) elm bəxş edilmiş kimsələrin dərəcələrini ucaltsın...” (Mücadələ, 58/11). Allah Müdrik və Hərşeyibilən Rəbb olduğu üçün ancaq layiq olanlara bilik və müdriklik bəxş edir. O, onları kimə bəxş etməsini və kimin daha ləyaqətli olmasını ən yaxşı bilir.

†WÞTT`‰TWåWèWè ,ISãTVÖ WÌHTTW™`ªXM… &ð‡éSÍ`ÅWTÿWè JZ„S{ †&TWTÞ`TÿWŸWå †[TšéSTßWè †TWTÞ`TÿWŸWå ÝYÚ S$Ô`‰TWTÎ ÝYÚWè -YãYTQWTÿQX¤S¢ W ISè…W  WÝHTWÙ`~VÕTSªWè ð‡éQSTÿVK…Wè ðÈSªéSTÿWè uøWªéSÚWè &WÜèS£HTWåWè ðÐYÖ.V¡W{Wè ÷X¥`•WTß WÜkYÞY©`™SÙ<Ö@… (84)

 (6.84) “Biz İshaqı və Yəqubu Ona əta etdik. Onların hər birini hidayətə (peyğəmbərliyə) çatdırdıq. Bundan əvvəl Nuhu və onun nəslindən olan Davudu, Süleymanı, Əyyubu, Yusifi, Musanı və Harunu da hidayətə qovuş­durmuşduq. Biz yaxşı iş görənləri (yaxşılıq edənləri) belə mükafatlandırırıq”.

Özünün sevimli qulu İbrahim (ə) haqqında hekayətdən sonra, Allah onun (ə) bilikləri, möizələri və səbirli olmasından – ona bəxş etdiyi gözəl keyfiyyətlərindən xəbər verir. Allah onu (ə) saleh nəsillərlə şərəfləndirir və bütün bəşəriyyətin ən alicənab və ən şərəfli nümayəndəsini onun (ə) nəslindən edir. Bununla da Allah İbrahimə (ə), başqa insanların layiq görülmədiyi böyük iltifat göstərir.

Allah ona (ə) İshaq (ə) adlı oğul və Yəqub (ə) adlı nəvə əta edir ki, onu sonralar İsrail adlandırmışlar. İsrail, Allahın dünyalar üzərində yüksəltdiyi bütöv bir xalqın ulu babası olur. Allah onların hər ikisinə dini biliklər verərək, doğru yola yönəldir və onları xeyirxah əməllərə ruhlandırır. Daha əvvəllər O, Nuhu (ə) düz yola yönəltmişdi. Ona xüsusi təlimat verilmişdi ki, o, ancaq bəzi adamlara – ruhən möhkəm olan elçilərə qismət olmuşdu ki, onlardan biri də o özü idi. Bundan başqa, Allah onun (ə) bir çox nəsillərini də doğru yola yönəltmişdi.

Bir şərhə görə, bu ayədəki əvəzlik Nuha (ə) aiddir, çünki o, (ayədə) sonuncu xatırlanır. Bundan başqa, burada sadalanan peyğəmbərlər arasında Lut (ə) xatırlanır ki, o, Nuhun (ə) nəslindən idi və İbrahimin (ə) nəslindən deyil – onun qardaşının oğluydu.

Bir başqa şərhə görə isə bu ayədəki əvəzlik İbrahimə (ə) aiddir, çünki bu Quran parçasında məhz bu şərəfli peyğəmbərin ünvanına təriflər söylənmişdir. Hərçənd Lut (ə) onun (ə) birbaşa nəslindən olmasa da, o (Lut ə.), onun (İbrahim ə.) möizələri sayəsində iman gətirmişdi və bu, Allahın sevimlisi İbrahimə (ə) daha çox şərəf gətirir, nəinki Lutun (ə) İbrahimin (ə) birbaşa nəslindən olması.

Allah Davudu, onun oğlu Süleymanı, Əyyubu, Yusufu (Yəqubun oğlunu) və həmçinin Musanı və Harunu (İmranın oğullarını) (hamısına Allahın salamı olsun!) doğru yolla aparmış­dır. Allah İbrahimin (ə) nəsillərini mömin insanlar etmişdir, axı o (ə) Ona səmimi qəlbdən ibadət etmiş və məxluqlara fayda vermişdir. Allah bütün yaxşılıq edənləri bu minvalla mükafatlan­dırır və onlardan sonra onların haqqında, onların nəsilləri haq­qında gözəl xatirələr qoyur və bu mükafatlar onların möminliyinin və xeyirxahlıqlarının dərəcəsindən asılı olur.

†QWTÿX£W{W¦Wè uøW~p™WTÿWè uøW©~YÆWè $ð§†W~T<ÖXM…Wè QbÔRÒ WÝYQÚ fûkY™YÕHTUfTT±Ö@… (85)

(6.85) “Zəkəriyyanı, Yəhyanı, İsanı, İlyası da (hidayətə çat­dırdıq). Onların hamısı əməlisalehlərdən idi”.

Doğru yolla aparılanlar arasında Zəkəriyyə (ə), onun oğlu Yəhya (ə), (Məryəm oğlu) İsa (ə) və İlyas (ə) da vardı. Onların hamısı mömin insanlardılar, çünki öz key­fiy­yətlərinə, əməllərinə və biliklərinə görə fərqlənirdilər. Bundan başqa, onlar mömin­lərin təqlid edilməyə layiq olan başçıları və rəhbərləri idilər.

WÔ~YÅHTWTÙ`ªXM…Wè WÄW©W~<Ö@…Wè ð¨SßéSTÿWè &†_TTºéRÖWè ^J „S{Wè †WÞ<ÕJðµWTÊ øVÕWÆ WÜkYÙVÕHTWÅ<Ö@… (86)

 (6.86) “Biz, həmçinin İsmaili, Əlyəsəi, Yunisi və Lutu da (hidayətə qovuş­dur­duq) və onları aləmlərdən (özləri ilə bir dövrdə yaşayan bütün insanlardan) üstün tutduq”.

Allah İsmaili (ə) də doğru yolla aparmışdı. O (ə), İbrahim peyğəmbərin (ə) oğlu və yerdə yaşayan xalqların ən şərəflisi olan ərəblərin ulu babası idi və onun birbaşa nəslindən olan isə Adəmin bütün oğullarının ağası Muhəmməd Peyğəmbərdir (ona Allahın salavatı və salamı olsun!).

Eləcə də Yunus – Mattanın oğlu və Lut – Haranın oğlu və İbrahim peyğəmbərin (ə) qohumu[2] doğru yolla getdilər. Onlar, Allahın başqa insanların üzərində ucaltdığı  peyğəmbərlər və elçilər idilər.

Bilmək lazımdır ki, Fövqəluca Allahın aşağıdakı ayəsində xatırlanan dörd üstünlük dərə­cəsi vardır: “Allaha və Peyğəmbərə itaət edənlər (Axirətdə) Allahın nemətlər ver­diyi nəbilər (peyğəmbərlər), siddiqlər (tamamilə doğru danışanlar, etiqadı dürüst, pey­ğəmbərləri hamıdan əvvəl təsdiq edən şəxslər), şəhidlər və salehlərlə (yaxşı əməl sahibləriylə) bir yerdə ola­caqlar. Onlar necə də gözəl yoldaşlardır!” (Nisa, 4/69).

Bu ayələrdə adları keçən qullar ən yüksək dərəcəyə mənsubdurlar. Bundan başqa, onlar Allahın elçiləri arasında ən ləyaqətliləridir, çünki Allahın Öz Kitabında xəbər verdiyi elçilər, Onun tarixçələrini danışmadığı elçilərdən üstündürlər və buna heç bir şübhə yoxdur.

óÝYÚWè `yXäMXú:†WTŠ…ƒò óØXäYHTQWTÿQX¤S¢Wè $óØXäYß.Wé`žXM…Wè óØSäHTWTÞ`~W‰WT`–@…Wè `ySäHTWTÞT`TÿWŸWåWè uøVÖXM… x·.W£g² xy~YÍWTT`©QSÚ (87)  ðÐYÖ.V¢ ÷WŸSå JðY/@… ÷YŸ`äWTÿ -YãYŠ ÝYÚ Sò:†fTT­WTÿ óÝYÚ -&YâY †fTT‰YÆ óéTVÖWè N…éS{W£`T®VK… V¸X‰W™VÖ ySä`ÞTWÆ †QWÚ N…éST߆VÒ WÜéSTÕWÙ`ÅWTÿ (88)

 (6.87) “Biz onların atalarından, nəsillərindən və qardaş­larından da (bir qismini hidayətə çatdırdıq), onları seçdik və düz yola yönəltdik”.

(6.88) “Bu, Allahın haqq yoludur. Bəndələrindən istədiyini ona yönəldir. Əgər onlar (Allaha) şərik qoşsaydılar, etdikləri əməllər puça çıxardı”.

Allah yuxarıda xatırlanan peyğəmbərlərin bəzilərinin atalarını, övladlarını və qardaşlarını da doğru yola yönəltmişdir. O, onları seçərək düz yolla aparmışdır. Allah qullarına Öz ilahi təlimatını bəxş edir və bundan başqa doğru təlimat yoxdur. Qoy insanlar Ondan onlara belə bir təlimat əta etməsini diləsinlər, çünki əgər O, onları doğru yolla aparmasa, başqa heç kim bunu edə bilməz.

Əgər yuxarıda yad edilən peyğəmbərlər Allaha şərik qoşsaydılar, onların bütün əməlləri əbəs və faydasız olardı, çünki Ona şərik qoşulması istənilən əməli heçləşdirir və insanı Cəhənnəmdə əbədi iztirablara məhkum edir. Əgər Allaha şərik qoşmaq hətta seçilmiş qulların xeyirxah əməllərini də məhv edirsə, onda bütün qalan insanlar haqqında nə demək olar?

ðÐMXù;HTTVÖOèKR… WÝÿY¡PVÖ@… SØSäHTWTÞ`~TWTŽ…ƒò ðˆHTWTYÑ<Ö@… ðy<ÑS™<Ö@…Wè &WáQWéST‰SQTÞÖ@…Wè ÜXM†WTÊ ó£TSÉ<ÑWTÿ †WäYŠ Yò:‚WSë;HTTWå `ŸWÍWTÊ †WTÞ<ÕTPV{Wè †WäYŠ †_TÚóéTWTÎ N…éS©`~TVPÖ †WäYŠ fÛTÿX£YÉHTTVÑYŠ (89)  ðÐMXù;HTTVÖOèKR… WÝÿY¡PVÖ@… ÷WŸWå $JðS/@… SØSäHTúWŸTSäY‰WTÊ %`âYŸWT<Î@… ÔSTÎ Jð:‚ óØRÑRÕLWTTT`ªVK… Yã`~TVÕWÆ $…[£T`–VK… óÜMX… WéSå ‚PVMX… uüW£T`{Y¢ fûkYÙVÕHTWÅ<ÕYÖ (90)

(6.89) “Onlar Bizim Kitab, hökm və peyğəmbərlik verdi­yimiz kimsə­lərdir. Əgər (indi) bunlar (Qüreyş müşrikləri və başqa kafirlər) bu dəlilləri dansalar, Biz onlara həmin dəlilləri inkar etməyən bir tayfanı müvəkkil edərik (onların yerinə dəlillərimizi inkar etməyəcək bir zümrə gətirərik).

(6.90) “Onlar (adları çəkilən peyğəmbərlər) Allahın doğru yola yönəlt­diyi kimsələrdir. Sən də onların haqq yolunu tutub get. De: “Mən bunun (İslam dinin təbliği) müqabilində sizdən bir əvəz istəmirəm. Bu (Quran) aləmlər (bütün bəşəriyyət) üçün yalnız bir möizədir (öyüd-nəsihətdir)”.

Alicənab Elçiyə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) buyurulmuşdu ki, digər şərəfli peyğəmbərlərin yolu ilə getsin və o (ona Allahın salavatı və salamı olsun!), bu əmri yerinə yetirdi. O (ona Allahın salavatı və salamı olsun!), özündən əvvəl ən gözəl keyfiyyətlərə malik sələflərinin işini davam etdirdi. O (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) özündə onların keyfiyyətlərini və yaxşı cəhətlərini cəmləşdirdi və bunun sayəsində bütün məxluqları ötüb keçdi. O (ona Allahın salavatı və salamı olsun!), elçilərin ağası və təqvalı qulların rəhbəri oldu. Ona Allahın salavatı və salamı olsun və Onun bütün qalan elçilərinə də! Belə mühakimələrə istinad edərək bəzi səhabələr təsdiq edirdilər ki, Muhəmməd Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) Allahın elçiləri arasında ən yaxşısı idi.

Sonra Allahın Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!)  əmr edilmişdi ki, onun (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) dəvətindən üz çevirənlərə desin: “Mən Vəhyi aranızda yaydığıma və onu nəzərinizə çatdır­dığıma görə sizi maddi öhdəliklərlə yükləmirəm və sizdən mükafat istəmirəm. Əgər mən belə etsəy­dim, mənim ardımca getməməyə haqqınız olardı. Lakin mən mükafatımı Allahdan istəyirəm. Sizə isə mən bir Xatırlatma veri­rəm ki, ondan sizə fayda verən və zərər vuran şeyləri öyrənəsiniz. Onun sayəsində siz düzgün əməllər edə və günahlardan çəkinə bilərsiniz. Siz öz Rəbbinizi Onun adları və sifətləri vasitəsilə dərk edə bilər, mömin əxlaqını və onu necə əldə etməyi və həmçinin yaramaz məziyyətlər və onlara aparan yollar haqqında öyrənər­siniz. Əgər mənim möizələrim məxluqlar üçün xatırlatmadırsa və Allahın Öz qullarına göstərdiyi böyük mərhə­mətdirsə, onda siz onları qəbul etməklə Ona həmd etməlisiniz.

†WÚWè N…èS¤WŸWTÎ JðW/@… VPÌWš ,-YâY¤`ŸTWTÎ <¢XM… N…éSTÖ†WTÎ :†WÚ WÓW¥ßKV… JðS/@… uøVÕWÆ x£W­WTŠ ÝYQÚ wò%`øW® `ÔSTÎ óÝWÚ WÓW¥ßKV… ðˆHTWTYÑ<Ö@… ÷Y¡PVÖ@… ƒò:†TW– -YãTYŠ uøWªéSÚ …_¤éSTß ÷_ŸTTSåWè $X§†PVÞÕYPÖ ISãTWßéSTÕWÅím`ð– ð¨~Yº…W£WTÎ †WäWTßèSŸ`‰TSTŽ WÜéSÉím<ñžWè $…_¤kY‘VÒ yST`ÙYPÕSÆWè †QWÚ `yVÖ N…;éTTSÙVÕ`ÅWTŽ `ySßKV… :‚WWè $óØS{Sê:†WŠ…ƒò XÔSTÎ $JðS/@… JðyRT’ óØSå`¤V¢ Á óØXäY¶óéTWTž WÜéS‰WÅ<ÕWTÿ (91)

 (6.91) “Onlar (yəhudilər): “Allah heç bir bəşərə bir şey (Quran) nazil etmə­mişdir”, - deməklə Allahı layiqincə qiymət­lən­­dirmədilər. De: “Musanın insan­lara bir nur və hidayət olaraq gətirdiyi kitabı (Tövratı) kim nazil etmişdir? Siz onu vərəqlərə yazıb göstərir, bir çoxunu da gizlədirsiniz. (Əslində) siz (Quran vasitəsilə) özünüzün və atalarınızın bilmədiklərini öyrənmiş olursunuz. (Ey Elçim!) Sən: “Allah!” deyib çağır, sonra da onları burax ki, düşdükləri bataqlıqda oynaya-oy­naya qalsınlar. (Özlə­rinin dedi-qodularında, pis işlərində və yaramaz əqidələrində davam etsinlər)”.

Bu, peyğəmbərə nazil olan vəhyləri inkar edən o yəhudilərin və müşriklərin qınanmasıdır ki, onlar Allahın insanlara heç nə nazil etmədiyini bəyan edirlər. Onlar bunu ona görə deyirlər ki, özləri Allahı layiqincə dəyərləndirmirlər. Onlar Onun əzəmətini və müdrikliyini qiymətləndirə bilmədilər və qərara gəldilər ki, O, qullarını özbaşına buraxacaq və onlara Öz hökm və qadağalarını göndərməyəcək. Onlar Allahın Öz qullarına göstərdiyi ən böyük mərhəməti – peyğəmbərə nazil etdiyi vəhyi təkzib etdilər, halbuki, onlar onsuz xoşbəxtlik, nemət və uğur əldə etmək imkanına malik deyillər. Allahın ünvanına bundan artıq həqarət ola bilərmi?!!

O, onların qəbul və etiqad etdikləri baxışlarına söykənən bəyanatlarının yanlışlığını ifşa etdi. Bundan ötrü Allah Öz Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) buyurdu ki, belə desin: “Bəs öz nuru ilə cahillik zülmətini yaran, insanları azğınlıqdan doğru yola çıxardan və onlara həqiqi bilikləri və xeyirxah əməlləri izah edən Böyük Tövratı Musaya kim nazil etmişdi? Bu Kitab haqqında xəbər bütün dünyaya yayılmış və bütün qəlblərə və qulaqlara çatmışdır. Siz isə onu ayrı-ayrı vərəqlərdə yazmağa və ondan istədiyiniz kimi istifadə etməyə başladınız. Siz insanlara öz maraqlarınıza uyğun olanları göstərir, onun, maraqlarınıza uyğun gəlməyən böyük bir hissəsini isə onlardan gizlədirsiniz. Bu Böyük Kitab sayəsində siz çoxlu biliklər əldə etmisiniz ki, onları əvvəllər nə sizə, nə də ulu babalarınıza heç kim açıb bildirməmişdi”.

Belə gözəl keyfiyyətlərə malik olan Kitabı yəhudilərə kimin nazil etməsini soruşması haqqında verdiyi əmrdən sonra Fövqəluca Allah Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) buyurur ki, Kitabı Onun nazil etdiyini onlara bildirsin. Qoy onlar vəd olunan Gün gələnə qədər öz cəfəngiyatları ilə əylənsinlər və onlara fayda verməyən şeylərlə başlarını girləsinlər!

…W¡WåWè }ˆHTWTYÒ SãHTWTÞ<ÖW¥ßVK… bÏW¤†W‰TSÚ ñËQYŸTW±QSÚ ÷Y¡PVÖ@… WÜ`kTWŠ Yã`TÿWŸWTÿ W¤Y¡ÞSYÖWè QW×KR… uüW£SÍ<Ö@… óÝWÚWè &†WäVÖóéTWš WÝÿY¡PVÖ@…Wè WÜéSÞYÚ`ëSTÿ YáW£Yž›‚@†YŠ WÜéSÞYÚ`ëSTÿ -$YãTYŠ óØSåWè uøVÕWÆ óØXäYŽð„W² WÜéñÀ¹YʆW™STÿ (92)

(6.92) “Bu (Quran) da mübarək (xeyir-bərəkəti daim, fay­dası çox), özündən əvvəlkiləri təsdiq edən bir Kitabdır ki, onu sənə Məkkə əhlini və ətrafındakı insanları (Allahın əzabı ilə) qorxutmaq üçün nazil etmişik. Axirətə iman gətirənlər ona da iman gətirər, namazlarını da qoruyub saxlayarlar (vaxtlı-vaxtında qılar­lar)”. 

Bu Quran – Mübarək Kitabdır, axı o özündə böyük mərhəmət və hüdudsuz xeyir daşıyır. O, özündən əvvəlki Kitab­larla ziddiyyət təşkil etmir və onların doğruluğunu təsdiq edir. Allah onu ona görə nazil etmişdir ki, Muhəmməd Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) onunla şəhərlərin anası olan müqəddəs Məkkənin sakinlərini və habelə onun ətrafında yaşayan ərəblərə və digər məskənlərin əhalisinə öyüd-nəsihət versin.

Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) insanları Allahın cəzalandıracağından çəkindirir və hansı əməllərin buna yol açacağından xəbərdar edirdi. Axirət gününə iman gətirənlər bu Qurana da iman gətirdilər və öz namazlarına diqqətlə yanaşmağa başladılar. Ürəklərində olan qorxu onları möhkəmlətdi və bu, Rəbbə dərin ehtiramla can atmalarına, namazları vaxtında qılmalarına, onların şərtlərinə və məhdudiyyətlərinə, fərz və könüllü tələblərinə ciddi riayət etmələrinə səbəb oldu. Qoy Allah bizi də onlardan etsin!

óÝWÚWè SØVÕT<ÀºKV… XÝQWÙYÚ uüW£WT<Ê@… øVÕWÆ JðY/@… †[TŠY¡VÒ `èVK… WÓ†WTÎ ƒøYšèRK… JJðøVÖXM… óØVÖWè W—éSTÿ Yã`~TVÖMX… còpøTW® ÝWÚWè WÓ†WTÎ SÓX¥ßRK†TWª WÔ<‘YÚ :†WÚ WÓW¥ßKV… %JðS/@… óéTVÖWè vuüW£TWTŽ Y¢XM… fûéSÙYÕHTJðÀ¹Ö@… Á g‹.W£WÙWTçÆ g‹óéTWÙ<Ö@… SàVÑXMMù;HTTVÕWÙ<Ö@…Wè Nv…éñ¹Yª†WTŠ `yXäÿYŸ`TÿKV… Nv…éTS–X£<žVK… $SØS|W©SÉßKV… W×óéTW~<Ö@… fû`èV¥ím`ñ– ð‡…W¡WÆ XÜéSä<Ö@… †WÙYŠ óØSÞRÒ WÜéSTÖéSÍWTŽ øVÕWÆ JðY/@… W¤`kTWTçÆ QXÌW™<Ö@… óØSÞS{Wè óÝWÆ -YãYHTWTÿ…ƒò WÜèS¤Yi<ÑWT`©WTŽ (93)

 (6.93) “Allaha iftira yaxan, özünə heç bir vəhy olunmadığı halda: “Mənə də vəhy olunmuşdur, mən də Allahın nazil etdiyi (Quran) kimi bir kitab endirəcəyəm”, - deyən şəxsdən daha zalım kim ola bilər? Kaş sən zalımları ölüm əzabı içində çabalayan, mələklərin də (bu zaman) əllərini uzadıb: “Çıxarın canlarınızı! Siz bu gün Allaha qarşı nahaq sözlər danışdığınıza və Onun ayələrinə təkəbbür göstər­diyinizə görə alçaldıcı bir əzabla cəzalan­dırılacaqsınız!” – dediklərini görəydin!”

Ən böyük zalımlar və cinayətkarlar – Allaha iftira atan yalançılardır. Onlar Ona Onun heç vaxt buyurmadığı sözlər və hökmlər aid edirlər. Onlar – insanlar arasında ən zalım olanlardır, çünki onlar dinin əsas və fərdi müddəalarını[3] təhrif edir, Allahın adın­dan yalan danışır və başqalarına böyük zərər vururlar.

Belələrinə, onlara vəhy nazil edildiyini iddia edən yalançı “peyğəmbərlər” aiddir. Onlar nəinki Allaha böhtan atmağa cəhd edir, hətta Onun hakimiyyətinə və qüdrətinə qəsd edirlər, çünki insanları özlərinin ardınca getməyə məcbur edir, rəqibləri ilə vuruşur və qan tökməyə və özgə əmlakını mənimsəməyə yol verirlər. Bu ayə yalançı Müseyliməyə, əl-Əsvəd əl-Ənsiyə, əl-Muxtara və başqa yalançı “peyğəmbərlərə” dairdir.

Ən böyük zalımlar – Allahın etdiklərini özlərinin də etməyə qadir olduqlarını  bildirən kəslərdır. Onlar Onun şəriət hökmləri vermək haqqına qəsd edir və özlərinin hökm və müddəalarını uydururlar. Onlar həmçinin Müqəddəs Quranı təkzib etməyə və ona bənzər bir şey yazmağa qabil olduqlarını güman edən mürtədlərdir. Köməksiz və çoxsaylı qüsurları olan bir məxluqun Qüdrətli və Zəngin, mütləq kamilliyə və habelə qüsursuz adlar və sifətlərə malik Rəbbin haqlarına qəsd etməkdən də müdhiş zalımlıq ola bilərmi?!!

Allah zalımları qətiyyətlə qınadıqdan sonra, dünya həyatını tərk etdikləri anda və Qiyamət günü başlayarkən onları gözləyən cəzanı xatırladır. Onlar can verərkən mənfur ağrılara və dəhşətli müsibətə qərq olurlar. Həmin məqamda onlarla baş verənlər qorxunc bir səhnəyə çevrilir ki, bunu sözlərlə təsvir etmək mümkün deyil. Mələklər əllərini onlara tərəf uzadaraq (can verənlərə) ağır zərbələr endirir və əziyyət verirlər. Onların ruhu müqavimət göstərməyə cəhd edərək bədəni tərk etməkdən imtina etməyə çalışırlar və belə olduqda məmləklər onlara deyirlər: “Çıxın yanımıza! Bu gün siz sərt cəzaya məruz qalacaqsınız və o, sizin rüsvayçılığınız və alçaldılmanız olacaqdır. Allahın verəcəyi əvəz törətdiyiniz cinayətlərə uyğundur. Siz Allah haqqında yalan danışdığınıza və elçilərin sizə çatdırdıqları haqqı inkar etdiyinizə görə cəzalandırılacaqsınız. Siz özünüzü onun ayələrindən üstün tutur və Onun hökmlərini yerinə yetirməkdən təkəbbürlə imtina edirdiniz”.

Bu ayə bərzəx aləmində cəzanın və məmnunluğun gerçək olacağına dəlalət edir, çünki mələklər mürtədlərə can verdikləri və öldükdən o saat sonrakı anda veriləcək cəza haqqında xəbərdarlıq edirlər. Cəza və məmnuniyyət ölümdən o saat sonra başlayır və Qiyamət günü başlayana qədər davam edir. Bu ayədən həm də aydın olur ki, ruh[4] formaya malikdir və hərəkət etməyə, danışmağa, bədəndə məskunlaşmağa, onu tərk etməyə qadirdir.

`ŸWÍVÖWè †WßéSÙSTT`LùY– †WÙVÒuüW .W£STÊ óØRÑHTWTpÞÍVÕWž ðÓPVèKV… xáQW£WÚ ØSTT`{W£WTŽWè †QWÚ óØRÑHTWTÞ<ÖQWéWž ƒò:…W¤Wè $óØS{X¤éSäRÀº †WÚWè uüW£WTß óØRÑWÅWÚ SØS{ƒò:†TTWÅWÉTS® WÝÿY¡PVÖ@… óØST`ÙWÆW¦ óØSäPVTßKV… óØRÑ~YÊ &N…Së;HTVT{W£TS® ŸWÍVÖ WÄJð¹TWÍPVŽ óØRÑWTÞ`~WTŠ QWÔTW¶Wè ØS|ÞWÆ †QWÚ óØSÞRÒ WÜéSÙSÆó¥TWTŽ (94)

 (6.94) “Siz Bizim hüzurumuza ilk dəfə sizi yaratdığımız kimi tək-tənha, özü də sizə verdiyimiz (var-dövləti, əhli-əyalı) arxanızda (dünyada) qoyub gəlmisiniz. Artıq sizin (vaxtı ilə) öz aranızda Allahın şərikləri iddia etdiyiniz şəfaətçilərinizi görmürük. Artıq aranızdakı (rabitə) qırılmış və (Allaha şərik) iddia etdikləriniz (bütlər) də sizdən (uzaqlaşıb) qeyb olmuşdur”. 

Bərzəx aləmində zalımların aqibətini xatırladaraq, Fövqəluca Allah xəbər verir ki, Qiyamət günü onlar tamamilə tək-tənha qalacaq və büsbütün var-yoxdan çıxıb səfalətə uğrayacaqlar. Onlar ailələrindən və cah-cəlallarından, uşaqların­dan, mühafizəçilə­rindən və köməkçilərindən məhrum olacaqlar. Onlar ilk dəfə xəlq edildikləri kimi Allahın qarşısında dayanacaqlar. Onlar tamamilə lüt olacaqlar, çünki insan var-dövləti və digər nemətləri, bunun üçün zəruri əməlləri yerinə yetirdikdən sonra doğulduqdan sonra əldə edir. Həmin gün qullar dünyada malik olduqları yaxşı və yaramaz əməllərindən başqa nə varsa itirirlər, çünki Axirət həyatında insanın taleyini müəyyənləşdirən məhz onun əməlləri olacaqdır. Onun əmin-amanlığı və ya bədbəxtliyi, sevinci və ya kədəri, məmnunluğu və ya əzab-əziyyəti  o əməllərdən asılı olacaqdır. Həmin əməllər fayda və zərər verəcək, məhzunlaşdı­racaq və şadlandıracaqdır. Yerdə qalan nə varsa, o cümlədən, zövcələr, övladlar, əmlak və yoldaşlar insan həyatında təsadüfi anlar və əldə edərək itirdiyi nemətlər olacaqdır.

Allah müşriklərə deyəcək: “Siz Bizim hüzurumuzda tama­­milə tək-tənhasınız. Biz sizə nemətlər vermişdik, lakin siz onları arxanızda qoymuşsunuz və indi Biz öz Rəbbinizə şərik qoşduğu­nuz havadarlarınızı sizin yanınızda görmürük”.

Müşriklər Allaha şərik qoşaraq, Onunla bərabər mələklərə, peyğəmbər­lərə, saleh insanlar və başqa məxluqlara ibadət edirlər. Bütün qulların bütövlüklə Ona məxsus olmasına baxmayaraq, müşriklər Ona ibadət etmək əvəzinə onlara sitayiş edirlər. Onlar özlərini zalımcasına aparırlar, çünki onların hamısı – Allahın qullarıdır və ancaq tək Ona ibadət etməliydilər. İbadət ayinlərini yaradılmışlara həsr edərək müşriklər Uca Yaradan və Hökmdarla onları bir pilləyə qoyurlar və buna görə Qiyamət günü onları amansızlıqla qınayacaqlar.

Onlara deyiləcək: “Biz Allaha qoşduğunuz havadarlarınızı sizinlə yanaşı görmürük. Sizinlə şərikləriniz arasındakı əlaqələriniz qırılmışdır və heç kim sizi müdafiə etməyəcək və sizə yardım göstərməyəcək. Ümid bəslədiklərinizin hamısı sizi tərk etmişlər. Siz öz əməllərinizdən xeyir götürəcəyinizə, əmin-amanlıqda olacağınıza, xoşbəxtliyə və xilas olacağınıza inanırdınız, çünki şeytan sizə təmtəraqlı gələcək vəd etmiş və onu qəlbinizdə bər-bəzəkli göstərmişdi. Siz onun vədlərini öz dilinizlə tələffüz edir və bu yalana valeh olurdunuz, halbuki o yalan heç bir əsasa söykənmirdi. Lakin artıq indi siz hər şeyin tərsinə əmin oldunuz və başa düşdünüz ki, siz özünüz özünüzü itirmisiniz, ailənizdən və var-dövlətinizdən məhrum olmusunuz”.

! QWÜMX… JðW/@… SÌYÖ†WTÊ JgˆW™<Ö@… $uüWéPVÞÖ@…Wè S“X£pSTÿ JðøW™<Ö@… WÝYÚ gŒQX~TWÙ<Ö@… S“X£pTSÚWè gŒQX~TWÙ<Ö@… WÝYÚ &JgøW™<Ö@… SØRÑYÖ.V¢ $JðS/@… uøPVTßVK†WTÊ WÜéRÑWTÊ`ëSTŽ (95)

(6.95) “Şübhəsiz ki, toxumu da, çəyirdəyi də cücərdib çatladan, ölüdən diri, diridən də ölü çıxardan (ölü yumurtadan diri toyuq, diri toyuqdan ölü yumurta yaradan) Allahdır. Budur Allah! Axı siz Ondan (haqq olan Allahdan) nə cür döndəri­lirsiniz?”

Fövqəluca Allah burada Özünün kamilliyidən, hakimiyyəti­nin əzəmətindən, qüdrətinin hüdudsuzluğundan, rəhminin əhatəedilməzliyindən, alicənablığının hərşeyi ehtiva etmə­sin­dən və yaratdığı məxluqlara qayğıkeşliyindən bəhs edir.

Allah toxumu və çəyirdəyi cücərməyə məcbur edir. Bu, insanların əkdiyi və Allahın çöllərə və səhralara səpib yaydığı bütün toxumlara aiddir. O, müxtəlif növlərə aid və müxtəlif görünüşdə olan və hər cür fayda verən taxıl və digər bitkilərin toxumlarını çatladıb cücərdir. O, xurma və digər meyvə ağaclarının çəyirdəyini cücərdir. Bu, toxumdan və çəyirdəkdən çıxan məhsulları yeyərək zövq alan insanlara, ev heyvanlarına və bütün digər heyvanlara böyük fayda verir. Onlar meyvələrdən qidalanmaq üçün istifadə edir və Allahın müəyyən etdiyi qaydada onlardan hər cür fayda əldə edirlər. Bu minvalla O, onları heyrətləndirən və ağıllı insanları məftun edən Öz səxavətinin və yaxşılıqlarının təzahürünü göstərir. O, onlara Özünün ən kamil istedada, nəhayətsiz müdrikliyə malik olduğunu göstərir və bunların sayəsində insanlar Onu dərk etmək və ancaq tək Ona ibadət etmək imkanı qazanırlar. Onlar əmin olurlar ki, O – Həqiqi Allahdır, qalan bütün başqa tanrıçalara ibadət etmək isə yalan və faydasızdır.

Allah canlı məxluqu spermanın bir damcısından yaratmaqla ölünü diriyə çevirir, yumurtadan toyuq çıxarır, toxumdan və çəyirdəkdən isə taxıl və ağaclar yetişdirir. Sonra O, canlını cansıza çevirir – sünbüllərdən və ağaclardan toxum və çəyirdək çıxardır, toyuqları yumurtladır. Burada ölü dedikdə, inkişaf edib böyüməyən və canı olmayan şeylər nəzərdə tutulur. Allah bu məxluqları Özü təkbaşına yaradır və onları idarə edir. O – Rəbdir və bütün yaradılmışlar Ona ibadət etməlidirlər. O, aləmlərin qayğısına qalır, Öz səxavətini onlara bəxş edir və mərhəməti sayəsində onlara ruzi verir. Bu mükəmməl keyfiyyətlərə malik olan Tək Allaha ibadət etməkdən boyun qaçıranlar gör nə qədər aldadılıblar ki, nə fayda verməyən və də nə zərər vurmayan, nə ölümə, nə də dirilişə sahib olmayan kəslərə ibadət edirlər.

SÌYÖ†WTÊ X—†W‰p²‚XMô@… WÔWÅW–Wè WÔT`~TPVÖ@… †_TÞTTVÑWª ð¨`ÙPV­Ö@…Wè W£WÙWTÍ<Ö@…Wè &†_T߆W‰p©Sš ðÐYÖ.V¢ S£ÿYŸpTÍWTŽ X¥ÿX¥WÅ<Ö@… gy~YÕWÅ<Ö@… (96)

(6.96) “(Gecənin zülmətindən) səhəri yarıb çıxaran, gecəni bir istirahət vaxtı, günəşi və ayı (vaxt üçün) bir ölçü vasitəsi edən də Odur. (Bütün) bunlar yenilməz qüvvət sahibi, (hər şeyi) bilən Allahın təqdiridir (əzəli hökmüdür)”.

Məxluqların nə ilə qidalanmasını xatırlatdıqdan sonra, Allah buyurur ki, Öz mərhəməti sayəsində O, qulları üçün yeri məskunlaşdırdı və onların ehtiyacı ola biləcək hər şeyi yaratdı. O, işığı və qaranlığı və onların məxluqlara verdiyi böyük faydasını yaratdı. O, toxum və tumları yararaq cücərdir, yerin səthində hər şeyi çulğalayan gecə qaranlığını ziyalandırır. O, sübh şəfəqi ilə tədricən qaranlığı parçalayır və o tamamilə yox olduqda onu parlaq işıq əvəz edir. Məxluqlar isə öz xeyirləri üçün işləmək, ruzi əldə etmək, öz dininin və dünyasının qayğısına qalmaq imkanı əldə edirlər. Lakin bununla yanaşı onlar rahatlığa və istirahətə ehtiyac duyurlar. Amma gün davam etdikcə və hava işıqlı olduqca mükəm­məl istirahət etmək mümkün olmur. Buna görə Allah istirahət üçün gecəni təyin etmişdir. Bu zaman insanlar evlərinə dönür, mal-qara tövlə-axuruna qayıdır, çöl heyvanları da öz kahalarına girir, quşlar yuvalarına qonur və onların hər biri istirahət etmək imkanı tapır. Sonra Allah qaranlığı işıqla əvəz edir və bu qayda ta Qiyamət gününədək davam edəcəkdir.

Allah günəşi və ayı da ona görə yaratmışdır ki, insanlar illərin hesabını apara və vaxtı müəyyən edə bilsinlər. Bunun sayəsində onlar Allaha ibadətin və bir-birilərinin qarşısında öhdəliklərinin vaxtını dəqiq müəyyən edə bilirlər. Əgər günəş və ay olmasaydı, əgər onlar bir-birilərini əvəz etməsəydi, insanların əksəriyyəti vaxtı bilməzdilər. Ancaq onların bəziləri çox böyük səylərin nəticəsində dəqiq vaxtı təyin edə bilərdi və onda qullar onların yaşaması üçün zəruri şeylərdən məhrum olardılar.

Xatırlatdığımız qayda – Qüdrətli və Alim Allahın qoyduğu qaydadır. Onun qüdrəti o dərəcədə əzəmətlidir ki, xəlq edilmiş bu nəhəng yaradılmışlar belə Ona mütidir. Onlar Allahın hökmünə tabe olaraq itaətkarlıqla hərəkət edir. Onlar Onun qoyduğu məhdudiyyətləri keçmir, müəyyən olunmuş vaxt hədlərini aşmır və geriyə də qalmır. Onun biliyi bütün aşkar və gizli olana, birinci və sonuncu olana aiddir və həm də Allahın biliklərinin hüdud­suzluğunun xeyrinə olan dəlillərdən biri də Kainatda bərqərar olan ecazkar tarazlığın mövcudluğudur. Bu qayda öz mükəmməlliyi, müdrikliyi və onlara verdiyi fayda ilə məxluqların ağlını məəttəl qoyur.

WéSåWè ÷Y¡PVÖ@… WÔWÅW– SØRÑVÖ W×éS•QSTÞÖ@… N…èSŸWT`äWYÖ †WäYŠ Á gŒHTWÙRÕñÀº QX¤WiT<Ö@… X%£`™W‰T<Ö@…Wè `ŸTWTÎ †WTÞ<ÕJð±WTÊ gŒHTWTÿ›‚@… xzóéWTÍYÖ fûéSÙVÕ`ÅWTÿ (97)

 (6.97) “Suyun və qurunun zülmətində (yolunuzu) düz getmək üçün ulduzları sizin üçün yaradan da Odur. Biz bu ayələri anlayan bir camaat üçün bu cür ətraflı izah etdik”.

Allah ulduzları yaratmışdır ki, insanlar onların vasitəsilə quruda və dənizdə, yolu azanda onu tapa bilsinlər. Onların sayəsində insanlar öz məqsədlərini güdərək yer üzündə səyahətə çıxır, ticarət səfərlərinə yollanır və gəzib dolaşırlar. Bəzi ulduzları ilin hər vaxtında görmək olur, çünki onlar səmada öz vəziyyətlərini dəyişmirlər. Digər ulduzlar daima hərəkət edir və təcrübəli səyahətçilər onların hərəkət istiqamətini bilir və onlara müvafiq cəhətləri və vaxtı təyin edirlər.

Bu və buna bənzər digər ayələr sübut edir ki, şəriət səma cisimlərinin yerləşməsini və hərəkətini öyrənməyə icazə verir və bu sahəyə həsr olunmuş elm astronomiya adlanır. Bu da onunla izah olunur ki, müvafiq biliklər olmadan insanlar ulduzlara görə yolu düzgün təyin etmək qabiliyyətinə malik deyillər..

Allah Öz ayələrini edərək bir sıra ayələri digərlərindən fərqləndirir, onları biliyi olanlar üçün daha anlaşıqlı və aydın edir. Quran ayələri məhz belə insanlara müraciət edir və onlardan layiqli cavab gözlənilir. Allahın ayələrindən və Onun elçilərinin gətirdiyi biliklərdən üz döndərən yonulmamış nadanlara gəldikdə isə, heç bir izahat onlara fayda gətirə, onları şübhələrdən xilas edə və onların problemlərini həll edə bilməz.

WéSåWè v÷Y¡PVÖ@… ØS{VK†W­ßVK… ÝYQÚ w¨pTÉTPVTß xáðŸYš.Wè Qb£WÍWpT©SÙWTÊ %bÃW óéTWpT©SÚWè `ŸTWÎ †WTÞ<ÕJð±WTÊ gŒHTWTÿ›‚@… xzóéTWTÍYÖ fûéSäWÍpTÉWTÿ (98)

 (6.98) “Sizi tək bir insandan yaradan da Odur. Sizə bir qərar yeri, bir də bir əmanət yeri vardır. Biz ayələrimizi  başa düşən bir xalq üçün belə müfəssəl bəyan etdik”.

Bütün insanlar bir nəfərdən – Adəmdən törəmişlər. Allah ondan bütün yer kürə­si­nə yayılan bəşəriyyəti yaratmış və o, bu günədək artmaqda davam edir. İnsanlar bir-birilərindən əxlaqi keyfiyyətlərinə, zahiri görünüşə və bir çox başqa xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər, özü də bu fərqlər o dərəcədə böyükdür ki, onları dəyərləndirmək və sözlə təsvir etmək mümkün deyil.

Allah insanlar üçün son yaşayış məskəni kimi Axirət yurdunu müəyyənləş­dir­miş­dir ki, bütün məxluqlar oraya düşəcəklər. Ora onların ən axırıncı və heç vaxt tərk etməyə­cəkləri Sığınacaq olacaqdır. Onlar məhz həmin Sığınacaq xatirinə yaradı­lıblar və yer üzünə gəlmələri öz əməlləri ilə oranı abadlaşdırmaq məqsədi daşıyırdı.

Allah insanların saxlanılması üçün də yer müəyyənləş­dirmişdir. O, onları ataları­nın onurğa sütununda və analarının bətnində saxlayır. O, onları həyatda olduqları zaman yerdə və ölümdən sonra isə bərzəx aləmində saxlayır. Lakin bütün bunlar müvəqqəti mərhələlərdir, çünki insanlar həmin mərhələlərdə çox qalmırlar, son dayanacaq məntəqəsinə çatana qədər növbəti mərhələyə yola salınırlar. Son məntəqə onların axırıncı Sığınacağı, dünya həyatı isə ancaq müvəqqəti məskən və qısamüddətli dayanacaqdır. Allah Öz ayələrini, dəlillərini və sübutlarını başa düşənlər üçün bu minvalla izah edir.

WéSåWè v÷Y¡PVÖ@… WÓW¥ßKV… WÝYÚ Yò:†WÙUfTT©Ö@… _ò:†TWÚ †WTÞ`–W£`žVKV†WTÊ -YãYŠ ð‹†W‰WTß QXÔRÒ wòpøTW® †WTÞ`–W£`žVKV†WTÊ SãT`ÞYÚ …_£YµWž S“X£`PRTß SãT`ÞYÚ †Q^T‰Wš †_T‰Y{…W£WTQSÚ WÝYÚWè XÔpPVÞÖ@… ÝYÚ †WäYÅ<ÕTVº bÜ…Wé`ÞTYÎ bàW~Yß…W  xŒHTPVTÞW–Wè óÝYQÚ x‡†WTÞ`ÆVK… WÜéST`TÿQW¥Ö@…Wè W܆QWÚQS£Ö@…Wè †_TäY‰WpT­SÚ W¤`kTWçÆWè %]ãY‰HTW­WSÚ N…vèñ£TTRÀ¹ß@… uøVÖXM… ,-YâX£WÙVT’ :…W¢XM… W£WÙ<T’VK… ,-&YãYÅ`ÞTWTÿWè QWÜMX… øYÊ `ØRÑYTÖ.V¢ xŒHTWTÿ‚KVð xzóéVÍPYÖ WÜéSÞYTÚ`ëSTÿ (99)

 (6.99) “Göydən su (yağış) endirən Odur. Biz onunla hər bir bitkini yetiş­dir­dik, yaşıl fidanlar göyərtdik, onlardan bir-birinə sarmaşmış (sünbül olmuş) dənələr çıxartdıq. Biz xurma ağacından, onun tumurcuğundan bir-birinə sarmaşmış sal­xımlar yetişdirdik. (Biz, həmçinin) üzüm bağları, bir-birinə bənzəyən və bənzəmə­yən zeytun və nar yetişdirdik. (Onlardan hər birinin) bar verdiyi vaxt meyvəsinə və onun yetişməsinə baxın. Şübhəsiz ki, bunda (Allahın Öz qüdrəti ilə yaratdığı bu şeylərdə) iman gətirən bir camaat üçün (Rəbbinizin varlığını sübut edən) dəlillər vardır”.   

Fövqəluca Allah insanların və başqa məxluqların ehtiyacı olduğu ən böyük nemətlərdən birini yada salır. Bu, insanların ona ehtiyacı olduğu zaman torpağı sulayan yağışın yağmasıdır. Yağış suyunun vasitəsilə Allah insanların yeməyinə və heyvanların yeminə yarıyan bitkilər yetişdirir. Məxluqlar Onun səxavətindən zövq alır və onlara hədiyyə edilmiş azuqəyə və Onun mərhəmətinə görə şad olurlar. Onlar quraqlıqdan və qıtlıqdan qurtulur və sevinc onların qəlbini və çöhrələrini nurlandırır. Mərhəmətli və Rəhmli Allah Öz lütfkarlığı ilə onları himayə edir və bu da insanlara həyatdan həzz almağa imkan verir və onlara yorulmadan nemətlər Bəxşedənə ciddi-cəhdlə minnətdarlıq etməyi, Ona ibadət etməyi, Ona doğru can atmaği və Onu sevməyi zəruriləşdirir.

Suyun hesabına bitib-böyüyən ağacları və sair bitkiləri xatırlatdıqdan sonra, Fövqəluca Allah taxılı və xurmanı xüsusilə qeyd edir, çünki onlar məxluqlara böyük fayda verir və əksər insanları qida ilə təmin edir. Allah yaşıl bitkilər əkərək onlardan buğda, arpa, qarğıdalı, düyü və digər taxıl bitkiləri törədir ki, bunların toxumları bir-birinə sıx yerləşmişdir. Bir sünbüldə və ya qıçada çoxsaylı toxumlar yetişir və onlar bir-biri ilə əsla bitişmirlər. Onlar ayrı-ayrı danələr olmaqla ümumi mənşəyə malikdir. Bu barədə xatırlatma onu göstərir ki, taxıl məhsulu bol və insanların həm yeməsi və həm də növbəti əkin sahəsinə səpməkdən ötrü ehtiyatını tutması üçün kifayət qədər artımlı olur.

Xurma ağaclarındakı tumurcuqlardan aşağı sallanan və onu dərmək istəyənlər üçün asan başa gələn xurma salxımları yetişir. Xurma dərmək elə də çətinlik yaratmır, hətta əgər xurma ağacı hündür olsa da, onun qurumuş geniş budaqlarından yapışaraq ağaca dırmaşmaq çox asandır. Fövqəluca Allah xurma ağacları ilə bərabər yağış suyu suvarılan üzüm tənəkləri, zeytunluqlar və nar bağları becərdir. Bu ağaclar da böyük faydalar verir və insanların həyatında mühüm yer tutur. Məhz buna görə Allah onları başqa ağaclar və bitkilər arasında fərqləndirmişdir.

Allah xəbər verir ki, onlar həm oxşar və həm də bir-birindən fərqlidir. Belə bir rəy var ki, bu vəhy həm zeytuna və həm də nara aiddir, çünki bu ağaclar və onların yarpaqları çox oxşardır, amma meyvələri bir-birindən tam fərqlənirlər. Başqa bir şərhə görə isə bu bütün ağaclara və meyvələrə aiddir. Onların bəziləri çoxlu oxşar cəhətlərə malikdir, bəziləri isə qətiyyən bir-birinə bənzəmir. Lakin onları hamısı qullara fayda verir, onları məmnun edir, aclığını aparır və onlar üçün nəsihət rolunu oynayır. Məhz buna görə Allah sonra, meyvə və bəhrələr üzərində düşünməyi əmr edir. Bu, bütövlükdə bütün meyvə ağaclarına, o cümlədən, xüsusilə xurma ağaclarına aiddir.

Baxın görün onlarda meyvələr necə tumurcüqlanır və onlar necə yetişirlər. Bun­larda həqiqətən Allahın mərhəmətinin, Onun hüdudsuz lütfkarlığının, mütləq qüdrətinin və qullarına qarşı xüsusi şəfqətinin dəlilləri olan coxlu möcüzələr vardır. Lakin heç də hamı bundan özü üçün ibrət dərsi götürmür və bu möcüzələr üzərində düşünmür və onların üzərində hər düşünən də onların özündə təcəssüm etdirdiyi mənanı dərk etmir. Elə buna görə, Allah qeyd edir ki, ancaq möminlər ayələrdən faydalana bilirlər. İman onları xeyirxah əməllər işlətməyə sövq edir ki, bu əməllər imanın mütləq şərti və vacib tələblərindəndir. Bunlardan biri də Allahın ayələri üzərində düşünmək və onların əsil mənalarını dərk etməkdir ki, ağıl, təhtəlşüur və şəriət bunun lehinə şəhadət verir.

N…éSTÕWÅW–Wè YãPVÕYÖ ƒò:†TW{W£TS® QWÝY•<Ö@… $óØSäWÍVÕWžWè N…éSTÎW£WžWè ISãTVÖ WÜkYÞWTŠ Y>ŒHTWTÞWTŠWè Y¤`kTWçÅYŠ &xy<ÕYÆ ISãWÞHTfTT™`T‰Sª uøVÕHTTTWÅWTŽWè †QWÙWÆ fûéSÉY±WTÿ (100)

(6.100) “Cinləri (Allah) yaratdığı halda, (kafirlər və cahillər) onları Allaha şərik qoşdular, (nəyə inandıqlarını, nə danışdıqlarını) bilmədən (özlərindən) Onun üçün oğullar və qızlar uydurub düzəltdilər. Allah isə onların Ona aid etdikləri sifətlərdən uzaqdır (pakdır) və yüksəkdə durur”.

Fövqəluca Allah bu ayədə bildirir ki, O, Öz qullarına xeyirxahlıq edir və onlara Özünün açıq-aşkar ayələrini və aydın dəlillərini göstərir. Buna baxmayaraq, qureyş müşrikləri və digər müşriklər Ona şərik qoşurdular, öz bütlərinə dua üçün müraciət edir və Allahla bərabər, Onun sadəcə yaratdıqları olan və Rəbbin heç bir keyfiyyətlərinə malik olmayan şeytanlara və mələklərə ibadət edirdilər. Onlar məxluqları, Yaradan, İdarəedən, hər növ nemətlərlə Təminedən, hər cür Şərdənqoruyan Allahla bərabər tuturdular. Onlar olduqca böyük yalan uydurur və heç bir əsasları olmadan Allaha oğullar və qızlar isnad edirlər. Allah haqqında heç bir dəqiq məlumata əsaslanmadan, Onun sonsuzluğa qədər uzaq olduğu dəhşətli qüsurları Ona aid edərək iftira atandan da zalım kim ola bilər?!! Allah pakdır və müşriklərin Ona aid etdikləri hər şeydən ucadır. Çünki O, bütün kamil sifətlərə sahib olandır və hər cür nöqsandan, qüsurdan, çatışmazlıqdan və xətadan yüksəkdədir.

SÄÿYŸWTŠ g‹.WéHTWÙQW©Ö@… $X³`¤KKV‚ô@…Wè uøPVTßKV… SÜéRÑWTÿ ISãTVÖ bŸVÖWè `yVÖWè ÝRÑWTŽ ISãTPVÖ $bàW‰Y™HTW² WÌVÕWžWè QWÔRÒ wò$pøTW® WéSåWè QXÔRÑYŠ xòpøTW® cØ~YÕWÆ (101)

(6.101) “O, göyləri və yeri (yoxdan) var edəndir. Allahın necə övladı ola bilər ki, Onun heç bir yoldaşı (zövcəsi) yoxdur. Hər şeyi O yaratmışdır. O, hər şeyi biləndir!”

Allah göyləri və yeri mükəmməl biçimdə yaratmışdır. O, onları bütün başqa məx­luq­larına bənzər etməmiş, onlara gözəl sima vermiş və onlarda mütləq qaydalar qoy­muş­dur. Hətta ən dərin zəka sahibləri də bunlardan daha gözəl, heyranedici şeylərin oxşarını belə yarada bilməzlər. Allah isə onları heç bir nümunə olmadan, kiminsə iştirakı olmadan, təkbaşına yaratmışdır.

Mütləq Rəbb olan və heç nəyə ehtiyacı olmayan Allahın uşağı necə ola bilər? Onun zövcəsi yoxdur, O, Öz yaratdıqlarına möhtac deyil, amma onların hamısı bütün hallarda Ona kəskin ehtiyac duyurlar. Uşaq hökmən öz valideyninə oxşamalıdır. Allah isə bütün varlığın Xaliqidir və yaratdıqları arasında eləsi yoxdur ki, Onun ilahi sifətlərindən heç olmazsa birinə oxşar sifətə malik olsun.

Bütün məxluqların Onun tərəfindən yaradıldığını xatırlat­dıqdan sonra, Allah Özünün hərşeyiəhatəedən elmi haqqında xəbər verir. Bu barədə yaradılışdan sonra yada salma özlüyündə Allahın elminin lehinə olan məntiqi dəlillərdəndir, çünki Kainatda möv­cud olan mükəmməl intizam və məxluq­larının valehedici görünüşü Yaradanın hüdud­suz biliyinə və Onun müdrikli­yinin kamilliyinə sübutdur. Fövqəluca Allah buyurur: “Məgər Yaradan (sizin gizli saxladığınız hər şeyi) bilməzmi?! O, (hər şeyi) incəliyinə qədər biləndir, (hər şeydən) xəbərdardır!” (Mülk, 67/14);

“...Əlbəttə (qadirdir). (Hər şeyi) Yaradan, (hər şeyi) Bilən Odur!” (Yasin, 36/81).

Budur məxluqları yaradan və hadisələri öncədən müəyyənləşdirən Allah!

SØS|YÖ.V¢ JðS/@… $`ØRÑQSTŠð¤ :‚W WãHTVÖXM… ‚PVMX… W$éTSå SÌYÕHTfTTTTž QXÔS{ wòpøWT® &SâèSŸST‰`Æ@†WTÊ WéSåWè uøVÕWÆ QXÔRÒ wòpøTW® bÔ~Y{Wè (102)

(6.102) “O Allah Rəbbinizdir! Ondan başqa heç bir tanrı yoxdur. Hər şeyi yaran Odur. Buna görə də yalnız Ona ibadət edin. O, hər şeyə vəkildir!”

Allah – qüsursuz  itaətə və ən mükəmməl məhəbbətə layiq olan Yeganə Rəbdir.

O, məxluqlarına hər növ nemətlər bəxş edən və onları müxtəlif bəlalardan qoruyan Rəbdir! Ondan – bütün varlığın Yaradanından başqa ilah yoxdur! Əgər siz Onun – Vahid Haqq Allah olduğuna şübhə etmirsinizsə, onda Ona ibadət edin, Ona səmimiyyətlə qulluq göstərin və Onun Üzünü görməyə can atın, axı bütün məxluqlar məhz buna görə yaradıl­mışdır. Fövqəluca Allah buyurur: “Mən cinləri və insanları yalnız Mənə ibadət etmək üçün yaratdım!” (Zariyat, 51/56).

Allah hər şeyin Sərəncamçısıdır, çünki bütün varlıqları O yaratmışdır və onlar Onun hakimiyyəti altındadırlar. Yaxşı məlumdur ki, səlahiyyət verən şəxsin işlərinin vəziyyəti onun işlərinə sərəncam çəkəndən asılı olur, lakin Fövqəluca Allah məxluqlarının işinə onların etdiyi kimi sərəncam çəkmir. İnsana bir başqasının işinə sərəncam çəkmə tapşırılanda, o, ona səlahiyyət verən şəxsin ancaq nümayəndəsi vəzifəsini yerinə yetirir və ondan tamamilə asılı vəziyyətdə qalır. Mərhəmətli və Uca Yaradan isə Öz kamil elminə, düzgün qərarlar qəbul etmək istedadına, rəhmliliyinə və ədalətliliyinə istinad edərək Özü Özünü səlahiyyətləndirir və heç kim Onun qərarlarına düzəliş verməyə qadir deyil, çünki Onun əməlləri və hökmləri hər hansı qüsurdan  və nöqsandan xalidir. Fövqəluca Allahın məxluqlarının işlərinə sərəncam çəkməsinin nümunəsi kimi – Onun dini hökmləri izah etməsini, İslam dinini təhriflərdən qorumasını və möminləri imandan məhrum edən şeylərdən mühafizə etməsini göstərmək olar.

‚PV SãS{X¤`ŸTSTŽ S£HTTfT±`TŠVK‚ô@… WéSåWè ñÏY¤`ŸTSTÿ ð$£HTTfT±`TŠVK‚ô@… WéSåWè ñÈ~Y¹PVÕÖ@… S¤kY‰W<Ö@… (103)

 (6.103) “Gözlər Onu (görüb) dərk etməz. O, gözləri dərk edər. O, lətifdir (cismlikdən uzaqdır), (hər şeydən) xəbərdardır!”

Allah elə əzəmətli, elə möhtəşəm və elə kamildir ki, gözlər baxmaqla Onu qavramağa qadir deyil. Buna baxmayaraq Axirətdə möminlər Onu görəcək və Onun Mərhəmətli Üzünə baxmaq imkanından həzz alacaqlar. Allahı baxmaqla dərk və əhatə edə bilməmək o demək deyildir ki, insanlar Onu görə bilməzlər. Əksinə, bu onu göstərir ki, onlar Onu görəcəklər, çünki obyektə baxmaqla onu dərk etmə öz gözü ilə görmənin xüsusi formasıdır ki, bunu inkar etmək obyekti seyr etmək imkanını nəzərdə tutur.

Əgər Allah məxluqlarının Onu ümumiyyətlə gözləri ilə görə bilməyəcəyini nəzərdə tutsaydı, onda bu ayədə deyilərdi ki, baxışlar Onu görə bilməz. Buradan aydın olur ki, şərh etdiyimiz ayə, Allahın sifətlərini inkar edən və Axirətdə Rəbbi öz gözləri ilə görmək imkanını danan bidət əhlinin baxışlarına haqq qazandırmır. Ayə tamamilə əksinə olan nəzər nöqtələrini təsdiq edir.

Allah – baxışları Dərkedəndir. O, aşkarı və qeybi Biləndir, səslə tələffüz edilən və pıçıltı ilə deyilənlərin hamısını eşidir, böyük və kiçik varlıqları görür. Onun gözəl adları arasında Nüfuzedən, Hərşeyibilən adlarına diqqət yetirək. Özünün Nüfuzedən adı sayəsində O, ən gizli, ən məxfi və ən gözəgörünməz şeyləri dərk edir. Öz xeyirxahlığına görə O, qullarına kömək edir ki, onlar dindarlığa yiyələnsinlər və onları, heç özlərinin  ağıllarına gətirmədikləri, yollarla aparır. O, onlara əbədi səadətə və sonsuz uğurlara elə yollarla layiq olmağa yardım edir ki, bu onların heç fikrinə belə gəlməzdi. O, istəyir ki, bəzən qulların qismətinə, onlara əziyyət verən və onların xilas olmaq istədikləri çətinliklər nəsib olsun, çünki Allah bilir ki, onların möminliyi üçün belə olması daha yaxşıdır və ancaq belə çətinliklər sayəsində kamilləşməyə nail olmaq mümkünləşir. Allah Pak və Əzəmətlidir. O, möminlərə qarşı rəhmlidir və istədiyini mərhəmətinin kölgəsi altına alır!

`ŸTWTÎ ØS{ƒò:†TW– S£MXú:†fTT±WTŠ ÝYÚ $óØRÑQYTŠQW¤ óÝWÙWTÊ W£f±`TŠVK… -$YãY©pTÉWÞYÕWTÊ óÝWÚWè ƒøYÙWÆ &†Wä`~TVÕWÅWTÊ :†WÚWè h†WTßKV… ØRÑ`~TVÕWÆ x¿¸~YÉmîWgš (104)

(6.104) “Rəbbinizdən sizə parlaq dəlillər gəlmişdir. Kim (onları) görsə, öz lehinə, kim görməsə, öz əleyhinədir. Mən sizə nəzarətçı deyiləm. (Mənim vəzifəm ancaq dini təbliğ etməkdir)”.

Həqiqi dəyərləri və döru niyyətləri təsdiq edən ayə və dəlilləri izah etdikdən sonra, Fövqəluca Allah qullarının diqqətini bu ayələrə yönəldir və xəbər verir ki, əməllərinin bəhrələri onların özlərinə qismət olacaqdır. Quran ayələri həqiqəti əyani surətdə açıqlayır və ürəklərə imkan verir ki, baxışlar günəşi görə bildikləri kimi, onlar da onu beləcə aydın görə bilsinlər. Bunun səbəbi ondadır ki, vəhyin gözəl və aydın sözləri onun mənasını tam izah edir və heyranedici haqqı işıqlandırır. Buna görə təəccüblənmək lazım deyil, axı onlar, Öz məxluqlarına çoxsaylı görünən və görünməyən nemətlər bəxş edən Allah tərəfindən nazil edilmişdir. Ayələrin izah edilməsi və hər hansı anlaşılmazlığın aradan qaldırılması da Allahın  əzəmətli və gözəl nemətlərindəndir.

İnsan Allahın ayələrindən faydalı ibrət alırsa və onların tələblərinə müvafiq olaraq davranısa, o, bunu öz rifahı naminə etmişdir, çünki Allah zəngindir və ancaq həmdə layiqdir. Lakin əgər insan əyələri görüb onların mənasını anlaya bilmirsə; xəbərdarlığı eşidir, amma ona diqqət yetirmirsə; haqqı başa düşərək, onun qarşısında itaətkarlıq göstərmirsə, onda o, ancaq özünə ziyan vurmuş olur.

Muhəmməd Peyğəmbərə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) insanlara nəzarət etmək və onların əməllərini yadda saxlamaq tapşırılmamışdı. Onun vəzifəsi həqiqəti onlara izah etmək idi və o (ona Allahın salavatı və salamı olsun!), öz vəzifəsini yerinə yetirmiş və ona nazil edilmiş Vəhyi bütün bəşəriyyətə çatdırmışdı. Ona (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) təkcə bu vəzifə həvalə edilmişdi və o (ona Allahın salavatı və salamı olsun!), qalan başqa məsələlərə görə məsuliyyət daşımayacaqdır.

ðÐYÖ.V¡W{Wè ñÇQX£f±STß gŒHTWTÿ›‚@… N…éSTÖéSÍW~YÖWè ðŒ`ªW¤W  ISãWÞTTQX~W‰SÞYÖWè xzóéTWTÍYÖ fûéSÙVÕ`ÅWTÿ (105)

 (6.105) “Biz ayələrimizi belə açıqlayırıq ki, onlar (sənin peyğəmbər­liyini in­kar edənlər): “Sən dərs almısan (bunları başqalarından öyrənmisən)”, - desinlər və Biz də onu (Quranı) bilən (elm və bilik sahibi olan) bir camaata izah edək. (Kafirlər Allahın birliyini, qüdrət və əzəmətini inkar etməklə daha şiddətli əzaba layiq olsunlar, möminlər isə onları təsdiq etdikləri üçün daha çox savab qazansınlar).

Fövqəluca Allah ecazkar mənaya malik və qəribə həqiqətlərə nur saçan müxtəlif ayələr nazil edir. Allahın verdiyi açıqlamalar qüsursuzdur və həm də onlar o dərəcədə mənaca heyranedicidir ki, yaradılmışların təkbaşına başa düşə biləcəkləri həddə sığmır. Allah Quran ayələrini izah edir, amma hər şey onunla bitir ki, insanların bəziləri: “Muhəmməd Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) bunları Kitab əhlinin kitablarından öyrənmişdir” – söyləyir. Bəziləri isə belə deyir: “Biz bu ayəni eşitmişik”. Bir başqaları da deyirlər: “Bu – Muhəmmədin Kitab əhlindən öyrəndiyi qədim xalqların nağıllarıdır”.

Öz söz məcmusunun quruluşuna görə bu ayə aşağıdakı vəhyə bənzəyir: “Fironun adamları axırda özlərinə düşmən kəsiləcək və başlarına bəla olacaq Musanı (içində olduğu sandıqla birlikdə) götürüb gəldilər” (Qəsəs, 28/8). Şübhəsiz ki, Fironun ailə üzvləri uşağı ona görə götürməmişdilər ki, onu öz düşmənləri kimi böyütsünlər. Onlar bunu etmişdilər ki, uşaq onlara sevinc gətirsin, lakin belə oldu ki, onların arasında düşmənçilik yarandı. Allah Öz ayələrini ona görə izah etmir ki, sonradan insanlar desinlər: “Muhəmməd Peyğəmbər bunları Kitab əhlindən öyrənmişdir”, lakin Quran ayələrinin aydınlığı və müxtəlifliyi onları əvvəlki Kitablara oxşadır.

Allah ayələrini müxtəlif üslublarla ifadə etməklə Quranı haqqı nahaqdan ayırmağı bacaran insanlar üçün açıqlayır. Bu ayədə söhbət Müqəddəs Qurandan gedir, hərçənd onun adı burada çəkilməsə də, bu açıq-aydındır. Ola bilsin ki, burada işarə əvəzlikləri müxtəlif ayələrə aiddir, amma onlar da Quranı nəzərdə tutur.

Bir sözlə desək, bu sözlərin mənası ondadır ki, Allah Kainatda yaratdığı cürbəcür möcüzələrlə yanaşı, Müqəddəs Quranda da müxtəlif möcüzəli ayələr nazil etmiş və onların izahını vermişdir ki, həqiqəti kafirlərə çatdırsın. Onlar Muhəmməd Peyğəmbəri (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) Kitabı qondarmasında və ya yalan uydurmasında ittiham edə bilməzlər, buna görə də onlara, onu Allahdan deyil, başqa adamlardan öyrənməsində günahlandırmaq qalırdı. Allah bir daha Öz ayələrini ona görə izah edir ki, öz nəfslərinə uymayan, haqqı başa düşən və ona itaət edən insanlar üçün nazil etdiyi həqiqətləri işıqlandırsın.

`ÄTYT‰PVTŽ@… :†WÚ ƒøYšèRK… ðÐ`~VÖMX… ÝYÚ $ðÐYQTŠQW¤ :‚W WãHTVÖXM… ‚PVMX… $WéSå p³X£TT`ÆVK…Wè XÝWÆ WÜkYÒX£pT­SÙ<Ö@… (106)

(6.106) “(Ey Elçim!) Rəbbindən sənə vəhy edilənə (Qurana) tabe ol. (Sən yəqin bilirsən ki) Ondan başqa heç bir tanrı yoxdur. Müşriklərdən isə üz çevir!”

Ey Peyğəmbər! Taleyini həll edəcək və işlərini idarə edən Allahın sənə verdiyi vəhyə tabe ol. O, itaət edilməsinə layiq olan yeganə Allahdır. Buna görə, Ona müti ol və müşriklərin inadkarlığına və yalan sözlərinə fikir vermə!

óéTVÖWè ƒò:†TW® JðS/@… :†WÚ %N…éS{W£T`®VK… †WÚWè ðÐHTWTÞ<ÕWÅW– óØXä`~VÕWÆ $†^À¹~YÉWš :†WÚWè ðŒßKV… ØXä`~VÕWÆ wÔ~Y{WéYŠ (107)

 (6.107) “Əgər Allah istəsəydi, onlar müşrik olmazdılar. Biz səni onların üzə­rində gözətçi qoymamışıq və sən onların vəkili də deyilsən!”

Ey Muhəmməd! Əgər Allah müşrikləri iman sahibi etmək istəsəydi, onlar Ona şərik qoşmazdılar. Bununla Fövqəluca Allah izah edir ki, onlar uydurulmuş tanrılara Onun ilahi iradəsinin əleyhinə olaraq ibadət etmirlər. Əgər onların haqq dinə üstünlük verəcəkləri Allaha məlum olsaydı, O, onları hökmən doğru yola yönəldərdi. Lakin O bilir ki, onlar müşrikliyə üstünlük verəcəklər və buna görə də müşrikləri uydurulmuş tanrılara ibadət etməkdən çəkindirmir. Sən onların üstündə gözətçi deyilsən, sənə onların əməllərini yadda saxlamaq da həvalə edilməyib və sən onların cinayətlərinə görə məsuliyyət daşımayacaqsan. Biz sənə belə tapşırıqlar verməmişik və onlar səni özlərinə vəkil təyin etməyiblər ki, işlərinə sərəncam çəkəsən və onların mənafelərinə riayət edilməsinin qayğısına qalasan.

Bu ayənin ümumi mənasından aydın olur ki, əgər Allah müşriklərin tək Ona ibadət etmələrini istəsəydi, Öz qüdrəti və hakimiyyəti sayəsində onları buna məcbur edərdi, lakin O istəyir ki, onlar bu seçimi özləri könüllü etsinlər. Muhəmməd Peyğəmbərə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) gəldikdə isə, ona müşrikləri nəzarət altında saxlamaq, etdiklərini hesablamaq və işlərini yoluna qoymaq tapşırılmamışdı.

‚WWè N…éQS‰S©WTŽ fÛTÿY¡PVÖ@… WÜéSÆ`ŸTWTÿ ÝYÚ XÜèS  JðY/@… N…éQS‰ñ©W~WTÊ JðW/@… …W=è`ŸWÆ X¤`kTWçÅYŠ %wØ<ÕYÆ ðÐYÖ.W¡VÒ †TQWÞQWTÿW¦ QXÔRÑYÖ ]àTTQWÚRK… `ySäVÕWÙWÆ QWØRT’ uøVÖXM… ØXäQYTŠW¤ `ySäSÅY–ó£TQSÚ ySäSLùQY‰WTÞS~WTÊ †WÙYŠ N…éST߆VÒ WÜéSTÕWÙ`ÅWTÿ (108)

 (6.108) “Allahdan başqalarına tapınanları söyməyin. Yoxsa onlar da (Allaha qarşı hörmət və ehtiram) bilmədikləri üzündən Allahı düşməncəsinə söyərlər. Beləcə, hər bir ümmətə öz əməl­lərini gözəl göstərdik. (Möminlərə Allah rizasına gördükləri işləri gözəl göstərdiyimiz kimi, kafirlərə də çirkin əməllərini yaxşı gös­tərdik). Sonra onlar Rəbbinin hüzuruna qayıdacaqlar. (Allah isə) onlara etdik­ləri əməllər barəsində xəbər verəcəkdir!”

Bu ayədə Allah möminlərə, əslində, yol verilən, hətta şəriətə uyğun gələn bir hərəkəti yasaq etmişdi. Söhbət müşriklərin Allahla bərabər ibadət etdikləri “tanrıları” söyməkdən gedir. Sözsüz ki, bu “tanrıların” təhqir edilməsi və onlara nifrət bəslənməsi insanı Allaha yaxınlaşdırır, lakin bu, müşrikləri aləmlərin Rəbbini təhqir etməyə təhrik edə bilərdi, halbuki qulları Onu hər hansı qüsur, nöqsan, təhqir və söyüşlərdən qorumalıydılar. Allahın müşriklərin “tanrılarını” təhqir etməyi qadağan etməsinin səbəbi, onların öz dinlərini azğınlıqla müdafiə etməsi və öz nəzər nöqtələrini qorumaları ilə bağlı idi. Çünki hər bir xalqa öz əməllləri düzgün və gözəl görünür. Müşriklər özlərini haqlı hesab edirlər və öz baxışlarını müdafiə etmək üçün heç nədən çəkinməzlər. Belə olduğu halda, müsəlmanlar onların “ilahlarını” təhqir etsələr, onda onlar əvəzində möminlərin də, günahkarların da ürəklərində sonsuz ehtiram bəslədikləri Allahı, aləmlərin Rəbbini təhqir edə bilər.

Qiyamət günü başladıqda bütün məxluqlar Allahın yanına qaytarılacaq və öz əməlləri ilə Onun hüzurunda dayanacaqlar və o zaman O, onların etdikləri yaxşı və pis əməlləri onlara xəbər verəcəkdir.

Bu kərim ayə bir şəriət qaydası üçün əsasdır. Bütün əməllər nəticələrinə görə müəyyənləşdirilir. Əgər yol verilən əməl yaramaz nəticələrə gətirərsə, onda o, haram sayılır.

---

[1] Deyildiyi kimi anlamaq lazımdır. F.S.

[2] Lut (ə) İbrahim peyğəmbərin (ə) qardaşı Haranın oğludur. (Bax: Abdurrahman b. Nasir es-Sadi, “Tefsirus-Sadi”, 2-ci c., səh. 54, Ənam surəsinin  86-cı ayəsinin təfsiri, türk dilində, Quraba Yayınları, 2006. ). F.S.

[3] Fərdi müddəalar (ərəbcə, “fəri”) – yəni, fərdi hökmlər. Şəriət hökmləri iki qismə ayrılır: əsas hökmlər və fərdi (fəri) hökmlər. Əsas hökmlər imanın əsasları ilə bağlı olan hökmlərdir. Buraha Allahın varlığı, təkliyi, mələklərə, peyğəmbərlərə, Kitablara, Qiyamət gününə iman və b. daxildir. Bu hökmlər təvil edilə, yozula bilməz. Bunlar alimlərin onlara dair ictihad etməsinə ehtiyacı olmayan aydın hökmlərdir. Onların əsası Quran və Sünnədir. Fərdi (ərəbcə “fəri”) hökmlərə aid olanlar isə namaza, oruca, həccə, zəkata və onlara bənzər müddəalara aid olan hökmlər nəzərdə tutulur. “Fərdi hökm” (“fərdi müddəa”) termini tərəfimizdən “ikinci dərəcəli hökmlər” ifadəsini əvəz etməkdən ötrü işlədilmişdir. Tərc. F.S.

[4] Başqa cür desək, “can”, “nəfs” (rus dilində: «душа», «дух»). Tərc. F.S.