Ə. əs-Səədi, Təfsir, 2-ci cild, 6-cı parça

 (6.109) “(Məkkə müşrikləri) Allaha ürəkdən and içdilər ki, əgər onlara bir ayə gəlsə, ona mütləq inanacaqlar. (Onlara) de: “Ayələr ancaq Allahın yanındadır. (Ey müşriklərin imana gəlməsini istəyən müsəlmanlar!) Siz nədən bilirsiniz ki, onlara (istədikləri) ayə (möcüzə) gəldikdə yenə də iman gətirmə­yəcəklər!”

Muhəmmədin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) peyğəmbərliyini rədd edən müşriklər ürəkdən Allaha and içmiş­dilər ki, əgər onlar onun (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) doğruluğunu təsdiq edən bir möcüzə görsələr hökmən ona inanarlar. Onlar bunu düz yola gəlmək niyyətində olmadan demişdilər. Onlar sadəcə Muhəmməd Peyğəmbərə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) etirazlarını bildirmək və Allahın elçilərinin (onlara salam olsun!) təbliğ etdikləri hər şeyi rədd etmək istəyirdilər. Allah ona (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) açıq-aşkar möcüzələr və aydın dəlillər göstərməyə imkan verdi ki, bunlar onun (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) bütün təbliğ etdiklərinin doğruluğuna şübhə yeri qoymurdu. Buna baxma­yaraq, müşriklər ondan (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) möcüzə tələb etməkdə davam edir, öz kafirliklərində inad göstərirdilər. Əlbəttə ki, bu, onların qələblərini yerinə yetirməyə onu (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) məcbur etmirdi. Bundan başqa, onlar üçün ən yaxşısı, tələblərinin cavabsız qalması idi, çünki əgər insanlar Allahın elçilərindən möcüzə göstərmələrini istəyirlərsə, möcüzələr göstərilir, amma yenə iman gətirməkdən boyun qaçırırlarsa, Allah onları ləngitmədən cəzalandırır. Allah Öz qulları ilə belə rəftar edir.

Buna görə, sonra Peyğəmbərə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) əmr edilmişdi ki, belə desin: “Möcüzələr Allahın ixtiyarındadır, O, istəsə, möcüzə göstərər, istəməsə - göstərməz. Mən Kainatdakı işlərin sərəncamçısı deyiləm. Siz məndən möcüzə tələb edərək, zalımlıq edirsiniz, çünki məndən mənim ixtiyarımda olmayan şeyi tələb edirsiniz. Əgər siz doğrudan da mənim gətirdiklərimin izah edilməsini eşitmək və mənim doğruçuluğuma əmin olmaq istəyirsinizsə, onda sizə artıq belə bir imkan verilir”.

Müşriklərin tələblərinə baxmayaraq, onların möcüzəni gör­dükdən sonra haqq dinə iman gətirəcəklərinə inanmaq olmaz. Bundan başqa, çox vaxt belə hallarda onlar iman gətirməkdən boyun qaçırırlar. Buna görə Allah buyurur ki, möcüzələr onlara göstərilsə də onlar inanmayacaqlar.

ñˆPYÕWÍSTßWè óØSäWTŽWŸYLTT<ÊVK… óØSåW£HTf±`TŠVK…Wè †WÙVÒ `yVÖ N…éSÞYÚ`ëSTÿ ,-YãTYŠ ðÓPVèKV… wáQW£WÚ óØSåS¤W¡WTßWè Á `yXäYÞHTW~pTçÅñº WÜéSäWÙ`ÅWTÿ (110)

  (6.110) “Biz onların ürəklərini və gözlərini əvvəlcə ona (Qurana və ya göndər­di­yi­miz hər hansı ayəyə) iman gətirmə­dikləri kimi tərsinə çevirər və onları öz azğınlıqları içində şaşqın bir vəziyyətdə qoyarıq”.

Biz kafirləri, dəvətçilərimizin onlara ilk dəfə çatdırdıqları haqqa iman gətirməkdən boyun qaçırdıqlarına görə cəzalandırırıq. Biz onların üzünü döndərir, haqq dinə iman gətirmələrini imkansız edir və onlara düz yola çıxmağa yardım etmirik. Biz onlarla ədalətli və müdrikcəsinə davranırıq, çünki onlar üçün açılmış qapıları gördükdə, oraya daxil olmamış, doğru yolu görüb o yolla getməkdən imtina edərk özləri özlərinə qarşı cinayət işlətmişlər. Onlar ancaq bundan sonra haqq olan təlimdən məhrum edilmişlər və elə buna görə də belə cəzaya tam layiqdirlər.

! `éVÖWè †WTÞPVTßVK… :†WTÞ<ÖQW¥WTß ñØXä`~TVÖXM… WàW|MXù;HTTVÕWÙ<Ö@… ñySäWÙPVÕW{Wè uøWTŽóéTWÙ<Ö@… †WTßó£TW­WšWè óØXä`~VÕWÆ QWÔRÒ wòpøTW® ¾„S‰STÎ †QWÚ N…éST߆VÒ Nv…éSÞYÚ`ëS~YÖ :‚PVMX… ÜKV… ƒò:†fTT­WTÿ JðS/@… QWÝYÑHTVÖWè óØSåW£W‘pT{KV… WÜéSTÕWämïm`ð– (111)

(6.111) “Əgər Biz (istədikləri kimi) mələkləri onlara göndərsəydik, ölülər onlara danışsaydı və hər şeyi dəstə-dəstə toplayıb onların qarşısına qoysaydıq belə, Allah istəmədikcə, onlar iman gətirməzdilər. Lakin onların əksəriyyəti (bunu) bilməz”.

Onlar Allaha ümid bəsləməyərək, özləri haqq imana nail ola biləcəklərini qərara alanda böyük səhvə yol vermişdilər. Əgər mələklər onların yanına enib Muhəmmədin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) peyğəmbərliyini təsdiq etsələr və ya ölülər onlarla ünsiyyətə girib onları ölümdən sonra dirilmənin həqiqət olduğuna inandırmaq üçün şahidlik etsələr və yaxud Kainatda olan bütün varlıqlar onların qarşısında toplaşıb Allahın Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) təbliğ etdiyinin həqiqət olduğuna şahidlik etsələr belə onlar özləri özbaşına iman gətirə bilməzlər. Heç bir möhtəşəm möcüzə, əgər Allah bunu istəməsə, onları möminə çevirə bilməz. Lakin onların böyük əksəriyyəti bunu anlamır və buna görə belə güman edirlər ki, möcüzə göstərilən kimi iman gətirəcəklər. Qulun dərrakəli və bilikli olması o zaman özünü büruzə verir ki, o, haqqa itaət etsin və Allahın öyrətdiyi kimi onu tapmasına səy göstərsin və əgər qul həqiqətə uyğun olaraq davranırsa, bu barədə Rəbbindən ona kömək etməsini diləsin, öz gücünə və bacarığına güvənməyərək, ona heç bir xeyir gətirməyəcək möcüzələr göstərilməsini tələb etməsin.

ðÐYÖ.V¡W{Wè †WTÞ<ÕWÅW– QXÔRÑYÖ \QøY‰TWTß …^QèSŸWÆ WÜkY¹HTW~TW® X¨ß‚XMô@… QXÝY•<Ö@…Wè øYšéSTÿ óØSäSµ`ÅWTŠ uøVÖXM… w´`ÅWTŠ ðÇS£T<žS¦ gÓóéTðTÍ<Ö@… &…_¤èS£SçÆ óéTVÖWè ƒò:†TW® ðÐQSTŠð¤ †WÚ $SâéSTÕWÅWTÊ óØSå`¤W¡WTÊ †WÚWè fûèS£WTpTÉWTÿ (112)  uvøWçÅp±WYÖWè Yã`~VÖMX… SáWŸLYTT<TÊVK… WÝÿY¡PVÖ@… ‚W fûéSÞYÚ`ëSTÿ YáW£Yž›‚@†YŠ SâóéTW¶`¤WkYÖWè N…éSTÊX£WpTÍW~YÖWè †WÚ ØSå fûéSTÊX£WpTÍQSÚ (113)

(6.112) “Beləcə, Biz hər peyğəmbər üçün insan və cin şeytanlarından düşmənlər yaratdıq. Onlar (biri digərini) aldat­maq məqsədilə bir-birinə təmtəraqlı (zahirən gözəl, daxilən çirkin) sözlər təlqin edərlər. Əgər Rəbbin istəsəydi, onlar bunu etməzdilər. Onları uydurduqları yalanlarla birlikdə boşla getsinlər!”

(6.113) “(İnsanlardan və cinlərdən olan şeytanlar bu təmtə­raqlı sözləri) Axi­rətə inanmayanların ürəkləri onlara meyl etsin, onlar ondan (həmin sözlərdən) xoş­lan­sınlar və gördükləri çirkin işləri bir daha görsünlər (deyə, təlqin edərlər)”.

Fövqəluca Allah Muhəmməd Peyğəmbərə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) müjdə ilə təsəlli verərək bildirir ki, düşmənlər onun (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) təbliğatını rədd edir, onunla (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) döyüşür və ona (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) paxıllıq edirlər, çünki Allah bütün peyğəmbərlərlə belə rəftar etmişdir. İnsanlara hansı peyğəmbər göndərilirdisə, onun hökmən cinlər və insanlar arasından düşmənləri yaranırdı ki, onlar xalis şeytanlar idilər və elçilərin təbliğ etdikləri hər şeyə qarşı mübarizə aparırdılar[1].

Belə şeytanlar yanlış baxışlara etiqad etməyə çağırır, onları təmtəraqla bəzəyərək axmaqları şirnikləndirir və haqqı dərk etmək qabiliyyəti olmayan və ətrafda baş verən proseslərin mahiyyətini araşdıra bilməyən düşüncəsiz insanları öz tərəflərinə çəkirdilər. Belələri gözəl sözləri və sürüşkən ibarələri böyük məmnuniyyətlə dinləyir, haqqı – uydurma, uydurmanı isə haqqın yerinə qəbul edirdilər.

Lakin belə aldadıcı sözlərə təkcə Qiyamət gününə inanma­yan­ların qəlbi meyl edir. Məhz Qiyamət gününə inamın və sağlam düşüncə qabiliyyətinin olmaması insanları belə davranmağa sövq edir. Əvvəlcə onlar ancaq cazibədar sözlərə meyl edir və həqiqətdən yayınan kimi və onlara füsunkar görünən sözləri eşidən kimi, öz seçimlərini bəyənir və ürəklərində buna sevinirlər. Bunun nəticəsində yanlış baxışlar onların qəti etiqadlarına və ayrılmaz keyfiyyətlərinə çevrilir. Bu hal ona gətirir ki, onlar öz çirkin baxışlarının nəticəsi olaraq yalan danışmağa və yaramaz işlər görməyə başlayırlar. Mənfur yalanlar uyduran insanlar və cinlərdən olan şeytanların vəziyyəti belə olur.

Axirət həyatına inanan və mükəmməl idraka malik olan möminlərə gəldikdə isə, onlar yalana aldanmır və onun məhvedici təsiri altına düşmürlər. Əksinə, onlar bütün varlıqları ilə haqqı öyrənməyə can atır və onun, təbliğatçıların dəvət etdiyi mənası üzərində düşünürlər. Onları haqqa dəvət edəndə, onlar onunla razılaşır və ona itaət edir və hətta onu adi sözlər və təvazökar kəlmələrlə ifadə edirlər. Təbliğatçıların sözləri uydurma olduqda isə, bu əqidənin kim tərəfindən təklif olunmasına, onların yalanlarının cəzbedici, ipəkdən də yumşaq qiyafələrə geyindiril­məsinə baxmayaraq onu rədd edirlər.

Fövqəluca Allah Özü istəmişdir ki, peyğəmbərlərin yalanı müdafiə edən düşmənləri olsun ki, Öz qullarını sınaqdan keçirə bilsin, doğruçu möminləri yalançılardan, ağıllı insanları – nadanlardan, görənləri – korlardan fərqləndirə bilsin. Belə bir tələbin hikməti həm də ondadır ki, o, həqiqəti izah etməyə imkan verir. Axı yalan həqiqətə müqavimət göstərdiyi zaman o, aydınlaşmağa başlayır. Məhz belə hallarda həqiqətin doğruluğunu təsdiq edən və yalanın qüsurluluğunu ifşa edən dəlillər və sübutlar aydınlaşır. Şübhəsiz ki, məhz bu məqsədə nail olmaq üçün yarışanlar bir-biriləri ilə yarışmalıdırlar.

W¤`kTWçÅWTÊVK… JðY/@… øYçÅWT`TŠVK… †_TÙVÑWš WéSåWè v÷Y¡PVÖ@… WÓW¥ßKV… SØS|`~VÖMX… ðˆHTWTYÑ<Ö@… ¾&„Jð±WÉSÚ WÝÿY¡PVÖ@…Wè ñySäHTWTÞ`~TWTŽ…ƒò ðˆHTWTYÑ<Ö@… WÜéSÙVÕ`ÅWTÿ ISãPVTßVK… bÓQW¥WÞSÚ ÝYQÚ ðÐQYTŠQW¤ $QXÌW™<Ö@†YŠ ð„TWTÊ QWÝWTßéRÑWTŽ fÛYÚ WÝÿX£WT`ÙSÙ<Ö@… (114)

 (6.114) “Allah sizə Kitabı (Quranı) müfəssəl surətdə nazil etdiyi halda, mən (haqq ilə batili ayırd etmək üçün) Ondan başqasınımı özümə hakim istəməliyəm?! Kitab verilmiş şəxslər Quranın sənin Rəbbindən haqq olaraq nazil edildiyini bilirlər. Sən şübhəyə düşənlərdən olma!”

Ey Elçi! Doğrudanmı sən Allahın sərəncamlarından asılı olan və heç bir qərar qəbul etməyən məxluqların hökmlərinə və qadağalarına əsaslanaraq, onların mühakimə­sinə ümid edirsən? Məxluqların özlərinin verdikləri sərəncamları və qanunları qüsurla doludur və ədalətsizdir və buna görə insanlar, heç bir şəriki olmadan məxluqları və qanunları yaradan Allahın mühakiməsinə müraciət etməlidirlər.

O, sizə Kitab nazil etmiş, haram və halalı, şəriət hökmlərini və həmçinin dinin əsas və fərdi məsələlərini təfərrüatı ilə o Kitabda izah etmişdir. Onun izahatları ən inandırıcıdır, Onun dəlilləri ən aydın, Onun hökmləri ən gözəl, Onun sözləri ən doğru­­dur, çünki Onun bütün hökmləri hikmət və şəfqətlə icra edilmişdir. Əvvəlki Səmavi Kitabların əta edildiyi yəhudilər və xristianlar bunu etiraf edir və başa düşürlər ki, Rəbb Müqəddəs Kitabları həqiqət xatirinə nazil etmişdir. Səma Kitabları arasında ziddiyyət yoxdur və siz tərəddüd və şübhə etməməlisiniz.

pŒQWÙWTŽWè ñŒWÙYÕVÒ ðÐYQTŠW¤ †_TÎ`Ÿg² &‚^`ŸTWÆWè ‚PV ðÓQYŸW‰TSÚ -&YãYHTWÙYÕVÑYÖ WéSåWè ñÄ~YÙQW©Ö@… ñy~YÕWÅ<Ö@… (115)

 (6.115) “(Ey Elçim!) Rəbbinin sözü düzgün və ədalətli şəkildə tamam oldu. Onun sözlərini dəyişdirə biləcək bir kimsə yoxdur. O, (hər şeyi) eşidəndir, biləndir!”

Allah izah edir ki, Onun sözləri həqiqi hekayətlərdən, ədalətli hökm və qadağa­lar­dan ibarətdir. Allahın Özünün Müqəddəs Kitabında nazil etdiyi gerçək hekayətlərdən daha gerçəyi və ədalətli hökm və qadağalardan daha ədalətlisi yoxdur. Onun sözləri ləğv edilə bilməz, çünki onlar – təhrif edilməsi və ya daha mükəmməli ilə dəyişdirilməsi mümkün olmayan ali həqiqət və mütləq haqdır.

Onun gözəl adları arasında – Eşidən və Bilən adları da vardır. O, müxtəlif xahiş­lərlə müxtəlif dillərdə Ona müraciət edən bütün məxluqlarının səslərini eşidir. O, aşkarı da, qeybi də, keçmişi də, gələcəyi də bilir.

ÜMX…Wè óÄTY¹STŽ W£W‘T`{KV… ÝWÚ Á X³`¤KKV‚ô@… ðÏéPRÕgµSTÿ ÝWÆ XÔ~Y‰fTTTª &JðY/@… ÜMX… WÜéSÅY‰QWTWTÿ ‚PVMX… QWÝJðÀ¹Ö@… óÜMX…Wè óØSå ‚PVMX… WÜéS²S£mïm`ðž (116)

 (6.116) “Əgər yer üzündə olanların çoxuna itaət etsən, onlar səni Allahın yolundan azdırarlar. Onlar ancaq zənnə uyar və ancaq yalan danışarlar!”

Fövqəluca Allah Peyğəmbərini (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) bəşəriyyətin əksər hissəsinə itaət etməkdən çəkin­dirir, çünki insanların çoxu başqalarını Allahın yolundan çıxarırlar. Onlar öz əqidələ­rində, əməllərində və biliklərində yanılırlar. Onların dini inancları qüsurludur, əməlləri isə alçaq ehtirasların­dan asılı vəziyyətdədir, bilikləri isə möhkəm dəlillərə və düz yol tapmaq istəyinə istinad etmir. Əksinə, onlar heç bəchlə həqiqəti vəz etməyə qabil olma­yan fərziyyələrə əsaslanır və nahaq yerə Allahın adından onlara qətiyyən məlum olmayan şeylərdən danışırlar.

QWÜMX… ðÐQWTŠW¤ WéSå SØVÕ`ÆKV… ÝWÚ QSÔYµWTÿ ÝWÆ -$YãYÕ~Y‰fTTTª WéSåWè SØVÕ`ÆKV… fÛTÿYŸWT`äSÙ<Ö@†YŠ (117)

 (6.117) “Şübhəsiz ki, yolundan azanları ən yaxşı tanıyan Rəbbindir. Haqq yola yönələnləri də ən yaxşı bilən Odur!”

Fövqəluca Allah ancaq həqiqətdən danışır və yolundan azanları və düz yolla gedərək ətrafındakıları da bu yolla aparanları yaxşı tanıyır. O, insanlara nəyin fayda verdiyini daha yaxşı bilir və O, qullarına onların özlərindən daha mərhəmətlidir və buna görə möminlər Onun nəsihətlərinə qulaq asmalı, Onun hökmlərini və qadağalarını rəhbər tutmalıdırlar.

Bu ayədən aydın olur ki, həqiqət tərəfdarlarının çoxluğu ilə müəyyən­ləşdirilmir və əgər müəyyən nəzər nöqtəsinin daşıyıcıları kiçik bir insan dəstəsidirsə, onda bu hələ onların düz yolda olmadıqlarına dəlalət etmir. Bundan başqa, çox vaxt əksinə olur haqqın tərəfdarları azsaylı olurlar, hərçənd onlar Allah qarşısında yüksək mövqe tutur və böyük mükafata layiq görülürlər. Həqiqətlə yalan arasındakı fərqlənməyə gəldikdə isə bunun üçün müvafiq meyarlar və ölçüdən istifadə etmək lazımdır.

N…éSTÕRÑWTÊ †QWÙYÚ W£Y{S¢ SØ`ª@… JðY/@… Yã`~TVÕWÆ ÜMX… ØSÞRÒ -YãYHTWTÿ†LWTTYŠ WÜkYÞYÚ`ëSÚ (118)

(6.118) “Əgər siz Allahın ayələrinə inanan kimsələrsinizsə, ancaq üstündə Onun adı çəkilmiş (bismillah deyilərək kəsilmiş) heyvanları yeyin!”

Fövqəluca Allah Öz mömin qullarına buyurur ki, haqq dinin tələblərini yerinə yetirsinlər, çünki insan doğrudan da iman gətirmişsə, o, qida məhsulu kimi təkcə elə ev heyvanı və təkcə elə halal heyvanların ətini yeməlidir ki, onlar kəsildikləri zaman Allahın adı çəkilmiş olsun. Allahın ona halal etdiyini, müşriklərin cahiliyyə dövründə öz qanunlarını uyduraraq və şeytanların yanlış istəklərinə güzəştə gedərək etdikləri kimi, özünə haram etmə­məlidir.

†WÚWè óØRÑVÖ Jð‚KV… N…éSTÕS{<K†WTŽ †QWÙYÚ W£Y{S¢ ñy`ª@… JðY/@… Yã`~TVÕWÆ `ŸWTÎWè ðÔJð±WTÊ ØRÑVÖ †QWÚ W×QW£Wš óØRÑ`~VÕWÆ ‚PVMX… †WÚ `ySŽ`¤X£R¹p¶@… %Yã`~TVÖMX… QWÜMX…Wè …_¤kY‘VÒ WÜéPRÕYµS~TPVÖ yXäMXú:…ƒé`åVK†YŠ Y¤`kTWçÅYŠ \%Ø<ÕYÆ QWÜMX… ðÐQWTŠW¤ WéSå SØVÕ`ÆKV… WÝÿYŸWT`ÅSÙ<Ö@†YŠ (119)

(6.119) “Sizə nə olub ki, üstündə Allahın adı çəkilmiş (heyvanların) ətindən yeməyəsiniz? Halbuki məcburiyyət qarşı­sında (yeməli) olduğunuz şeylər istisna edilməklə, sizə haram buyurduqlarını artıq O (Allah) müfəssəl şəkildə sizə bildir­mişdir. Şübhəsiz ki, çoxları (şəriəti) bilmədiklərindən nəfsləri­nin istəklərinə uyaraq (xalqı) düz yoldan azdırarlar. Rəbbin həddi aşanları ən yaxşı Tanıyandır!”

Allah xüsusilə vurğulayır ki, möminlər cahil insanlardan fərqlənirlər və Rəbbin şəriətinə zidd olan bu yanlış adətə tərəfdar deyillər. Niyə də möminlər, kəsilərkən Onun adı çəkilmiş əti yeməsinlər, əgər O, qullarına nəyin yeməyə qadağan olunduğunu təfərrüatı ilə ifadə və izah etmişdir? Bu məsələdə heç bir bəlli olmayan və şübhəli qalan məqamlar yoxdur ki, halal məhsulları yedikləri halda dindarlar günah işlədəcəklərini düşünüb ehtiyat etməli olsunlar.

Bu kərim ayədən aydın olur ki, bütün şeylər və məhsullar, əksi sübuta yetirilmə­yincə, halal sayılır. Əgər müqəddəs mətnlər hər hansı bir şeyi istifadə etməyi haram elan etmirsə, onda o halaldır. Əgər əşya şəriət mətnlərində ümumiyyətlə xatırlanmırsa, onda onun istifadə edilməsi də halaldır. Allah haram olan şeyləri müfəssəl surətdə təsvir edib göstərmişdir və buna görə də Onun qeyd etmədiyi şeylər haram deyildir.

Bundan başqa, kəskin zəruriyyət və şiddətli aclıq zamanı insanlara hətta Allahın haram etdiyi məhsullardan yeməyə icazə verilir. Fövqəluca Allah buyurur: “Ölü (kəsilmədən ölüb murdar olmuş) heyvan, qan, donuz əti, Allahdan başqasının adı ilə (bismillah deyilmədən) kəsilmiş, boğulmuş, (küt alət və ya silah­la) vurulmuş, (bir yerdən) yıxılaraq ölmüş, (başqa bir heyvanın buynuzu ilə) vurulub gəbərmiş, vəhşi heyvanlar tərəfindən parçalanıb yeyilmiş – canı çıxmamış kəsdiyiniz heyvanlar müs­təs­nadır – dikinə qoyulmuş daşlar (bütlər və ya Kəbənin ətra­fındakı bütpərəst qurbangahlar) üzərində kəsilmiş heyvanlar və fal oxları ilə pay bölmək sizə haram edildi. Bunlar günahdır. Bu gün kafirlər dininizdən (onu məhv edə bilmədikləri üçün) əllə­rini üzdülər. Onlardan qorxmayın, Məndən qorxun! Bu gün dininizi sizin üçün kamil etdim, sizə olan nemətimi (Məkkənin fəthi, islamın mövqeyinin möhkəmlənməsi, Cahiliyyət dövrü­nün bir sıra zərərli adətlərinin aradan qaldırılması və i. a.) tamamladım və sizin üçün din olaraq islamı bəyənib seçdim. Kim aclıq üzündən naçar qalarsa (çətinliyə düşərsə), günaha meyl etmək niyyətində olmayaraq (zəruri ehtiyacını ödəyəcək qədər bu haram ətlərdən yeyə bilər). Həqiqətən, Allah Bağışlayandır, Rəhmedəndir!” (Maidə, 5/3)

Sonra Allah möminləri xəbərdar edir ki, insanların çoxu heç bir dəlil və sübuta istinad etmədən əsassız iddiaları ilə başqalarını azdırmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Qoy qullar, inandırıcı dəlillərə və müqəddəs mətnlərə əsaslanmayan təbliğat aparmaqla fərqlənən insanlardan çəkinsinlər. Onlar özlərinin uydurduqları yanlış iiftiralarına və dayaz baxışlarına söykənərək şübhə yayırlar – Allah onları məhz bu cür təqdim edir. Onlar Allahın şəriətini pozur və Allahın qullarına qarşı günah işlədirlər, amma unudurlar ki, O, cinayətkarları sevmir. Onlar qətiyyən doğru yolun adamlarına, başqalarını da bu yolla aparan – haqqa və hidayət yoluna çağıran, öz dəvətini məntiqi dəlillərlə və inandırıcı naslarla təsdiq edən, öz baxışlarını Rəbbin rizası və Ona yaxınlaşmaq üçün təbliğ edənlərə bənzəmirlər.

N…èS¤W¢Wè ð£XäHTTVÀº gy<T’‚XMô@… ,I&SãWÞYº†WTŠWè QWÜMX… fÛTÿY¡PVÖ@… WÜéS‰Y©<ÑWTÿ WØ<T’‚XMô@… WÜ`èW¥`•S~TWª †WÙYŠ N…éST߆VÒ WÜéSTÊX£WTpÍWTÿ (120)

 (6.120) “Günahın aşkarından da, gizlisindən də əl çəkin! Günah qazananlar etdikləri əməllərə görə cəzalandırılacaqlar!”

Burada günah dedikdə, Allah qarşısında və Onun qulları qarşısında öz vəzifələrini pozan qulların bütün xətaları nəzərdə tutulur. Allah qullarına aşkar və gizli günahlar törətməyi, bədən­ləri və ya qəlbləri ilə Ona açıq və gizlicə itaətsizlik göstər­məyi qadağan etmişdir.

Günahların çoxu, xüsusilə, hisslərlə və qəlblə bağlı olanlar əksər adamlar tərəfin­dən nəzərdən qaçırılır. Bu, təkəbbürə, özünü bəyənməyə, şöhrət düşkünlüyünə və digər belə günahlara aiddir. Bəzən insan bir çox günahlar etsə də, etdiyinin günah olması hətta ağlına belə gəlmir. Bunun səbəbi – onun bilik əldə etməyə laqeyd yanaşması və fərasətsizliyidir.

Fövqəluca Allah xəbər verir ki, insanlar qazandıqları günahlara görə hökmən həm açıq və həm də gizli əvəz alacaqlar. Onlardan hər biri qazandıqlarının ağırlığından və törətdikləri cinayətlərin sayından asılı olaraq cəzalandırılacaq. Bu əvəz Axirət­də veriləcək, hərçənd qullar cəzanın bir hissəsini elə bu dünyada da ala bilərlər və bu onların ölümdən sonra aqibətini bir qədər yüngülləşdirəcək.

‚WWè N…éSTÕS{<K†WTŽ †QWÙYÚ `yVÖ X£VÒ<¡STÿ ñy`ª@… JðY/@… Yã`~TVÕWÆ ISãPVTßXM…Wè %cÌp©YÉVÖ QWÜMX…Wè fûkY¹HTWT~PV­Ö@… WÜéSšéS~TVÖ uvøVÖXM… `yXäMXú:†W~YÖ`èVK… $óØRÒéRÖYŸHTW•S~YÖ óÜMX…Wè óØSåéSÙST`ÅVºVK… `ØRÑPVßMX… WÜéRÒX£pT­SÙVÖ (121)

 (6.121) “Üstündə Allahın adı çəkilməmiş heyvanların ətin­dən yeməyin. Bu, şübhəsiz ki, günahdır. Həqiqətən, şeytanlar öz dostlarına sizinlə mücadilə etmək üçün (çirkin fikirlər və yaramaz əqidələr) təlqin edirlər. Əgər onlara itaət etsəniz, şübhəsiz ki, siz də müşrik olarsınız”.

Allah üstündə Onun adı çəkilmədən kəsilən heyvanların ətini yeməyi haram et­mişdir. Bu haram, Allah xatirinə deyil, bütlər və müşriklərin “tanrılarının” adı ilə kəsilən heyvanlara da aiddir. Belə heyvanları Allah üçün qurban kəsmədiklərinə görə, onların ətini yemək qəti qadağandır və bunu dəqiq Quran mətni təsdiq edir.

Bu qadağa, Qurban bayramında Allah üçün, həcc ziyarə­tində qurban kimi və yaxud sadəcə yeyilməsi üçün kəsilən zaman üstündə bilərəkədən Allahın adı çəkilməyən heyvanlara da aiddir. Alimlərin əksəriyyəti bu rəyin tərəfdarıdır. Lakin bu ayənin ümumi mənasından belə çıxır ki, heyvan kəsilən zaman Allahın adının çəkilməməsinin unutqan­lıqdan irəli gəlməsi istisna təşkil edən haldır, çünki digər mətnlər belə diqqətsizliyin bağışlandığını təsdiq edir.

Bu ayə kəsilmədən gəbərmiş heyvanlara da aiddir, çünki onların üstündə də Allahın adı çəkilməmişdir. Bu barədə qəti qadağa leşin yeyilməsinin haram edilməsi haqqında nazil olunmuş ayədə öz əksini tapmışdır.

Bu ayənin nazil edilməsinin səbəbi müsəlmanlarla müşriklər arasında yaranmış mübahisə olmuşdu. Sonuncular möhkəm biliklərə əsaslanmırdılar və şeytanları tərəfindən idarə edilirdilər – onlar leşin[2] yeyilməsini halal sayırdılar. Onlar Allahın və Onun Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) leş yeməyi haram etdiklərini və ancaq kəsilən heyvanları yeməyə icazə verdiklərini eşitdikdə, dedilər: “Doğrudanmı siz öz öldürdüklərinizi yeyirsiniz, Allahın öldürdüyünü isə yemək istəmirsiniz?”

Onlar Allaha və Onun Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) etiraz etməyə cəhd göstərdilər və inandırıcı dəlillərə və sübutlara əsaslanmadan mübahisəyə girişdilər. Onların imansız və əsaslandırılmamış mülahizəsi onların ancaq yanlış mühakiməsinə söykənirdi. Əgər haqq onlardan asılı olsaydı onlar bu mühakimələri ilə bütün göyləri və yeri öz sakinləri ilə birlikdə məhv edərdilər[3].

Vay o kəsin halına ki, o, insana və cəmiyyətə fayda verən Allahın şəriəti və hökmləri müqabilində belə yanlış mühakimə yürüdənləri üstün tutur. Müşriklərin belə davranmalarında qəribə sayılacaq bir şey yoxdur, çünki onların bu və ya digər fikirləri əlbir olduqları şeytanlarının təhrikinin nəticələri idi. Şeytanlar mümkün olduqca insanları dinlərindən uzaqlaşdırmaq istəyir və onları Cəhənnəm odunun sakinləri olmağa çağırırlar.

Əgər insanlar Allaha şərik qoşaraq, harama icazə verməklə, halalı haram etməklə şeytanlara itaət etsələr, onda onlar hökmən müşriklərin arasına düşərlər, çünki özlərinə Allahdan başqa himayəçilər götürmüş olarlar, onlarla müsəlmanların əqidəsinə zidd olan məsələlərdə razılaşarlar və onların yollarını öz yolları sayarlar.

Bu kərim ayədən aydın olur ki, “nurlanma” və “ilhamlan­ma” kimi, əsasən, sufilərə və onlara bənzəyənlərə xas olan hallar asanlıqla uydurula bilər. Buna görə onların doğru-düzgünlüyünü dəyərləndirmək üçün onları Allahın Kitabı və Onun Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) Sünnəsi ilə müqayisə etmək lazımdır. Əgər onlar bu iki ilk mənbəyə uyğun gəlirsə, onda onları qəbul etmək olar. Əgər onlar Kitab və Sünnəylə ziddiyyət təşkil edirsə, onda onları rədd etmək lazımdır. Əgər onların mənşəyi aydın deyilsə, onda onları müzakirə etməkdən çəkinmək zəruridir. Belə halda onları qətiyyətlə nə yalan, nə də kerçək adlandır­maq olmaz. Bütün bunlar onunla izah olunur ki, “nurlanmalar” və “il­ham­lanmalar” sadəcə şeytanın təlqini ola bilər ki, bunu Fövqəluca Allahın ruhlandırmasından fərqləndirmək vacibdir. Əgər insanlar bu iki anlayış arasında fərqliliyi görə bilməsələr, onda onlar ancaq Allaha məlum olan sayda səhvlərə yol verərlər.

WèVK… ÝWÚ W܆VÒ †_TTT`~WÚ SãHTWTÞ`~TWT~`šVK†WTÊ †WTÞ<ÕWÅW–Wè ISãTVÖ …_¤éSTß øY­`ÙWTÿ -YãYŠ Á X§†PVÞÖ@… ÝWÙVÒ ISãSTÕWT‘QWÚ Á gŒHTWÙRÕJñÀ¹Ö@… ð¨`~TVÖ w“Y¤†mWgîž &†Wä`ÞTYQÚ ðÐYÖ.W¡VÒ WÝYQTÿS¦ WÝÿX£YÉHTVÑ<ÕYÖ †WÚ N…éST߆VÒ fûéSTÕWÙ`ÅWTÿ (122)

 (6.122) “Heç (küfrlə) ölü olub diriltdiyimiz, sonra insanlar arasında gəzmək üçün özünə bir nur (İslam dini) verdiyimiz kəs zülmət içində qalıb oradan çıxa bilməyən kimsə kimi ola bilərmi? Etdikləri əməllər kafirlərə belə gözəl göstərildi”.

Adamlar arasında elələri də var ki, onlar düz yola gətirələnə qədər ölü kimi idilər və imansızlıq, nadanlıq və itaətsizlik cəhaləti içindəydilər. Allah elmin, imanın və itaət­karlığın nuru ilə onları həyata qaytardı və onlar insanlar arasında parlaq işıqda, ətrafda baş verənləri dərk edərək və doğru yolla gedərək yaşamağa başladılar. Onlar yaxşılığı anlamağı öyrənir, ona üstünlük verir, var qüvvə ilə xeyirxahlığa can atır və ətrafla­rın­dakılara yardım göstərirlər. Bundan başqa, onlar şər qüvvəni tanımağı öyrənir, ona nifrət edir və böyük səylə onu özlərindən və başqalarından uzaqlaşdırmağa cəhd göstərirlər. Məgər onlar cahillik, azğınlıq, kafirlik və itaətsizlik qaranlıqlarına bürünmüş, aydın yolu görmə­yən və hər hansı vəziyyətdən çıxa bilməyən və zillətə, dərdə-qəmə və bədbəxliyə məhkum edilmiş insanlara bənzəyir­lərmi?

Fövqəluca Allah bu insanlar arasındakı fərqi elə vurğulayır ki, qullar onu başa düşə və ayırd edə bilsinlər. Şübhəsiz ki, gecə gündüzə, işıq qaranlığa, canlılar ölülərə oxşamadığı kimi, bu adamlar da bir-birilərinə oxşamırlar. Əgər insanın azca da olsa ağlı varsa, onda necə ola bilər ki, o, kafirliyə üstünlük versin və cəhalət qaranlığında şaşqın halda qalsın? Bir sözlə, bu sualı cavablan­dıraraq Allah xəbər verir ki, kafirlər elə bilir ki, onların etdiklərinin hamısı gözəldir. Şeytan onların törətdiyi cinayətlərin düzgün və ləyaqətli əməllər olduğuna onları inandırana qədər bu əməlləri onlara əla şəkildə təqdim etməkdən yorulmur. Bu yanlış baxışlar tədricən onların qəlbində kök salır və onların ayrılmaz sifətinə çevrilir və onlar öz şər və yaramaz hərəkətlərindən məmnun olmağa başlayırlar. Bu – o insanlardır ki, uydurulmuş şübhələrdən iztirab çəkərək qaranlıqda kor-koranə dolaşır və düz yolu tapa bilmirlər. Onların arasında başçılar da, ağsaqqallar da var və qalan insanlar və həmçinin başçıların idarə etdiyi sadə adamlar onların ardınca gedirlər. Bu başçılardan bəziləri – insanların arasında ən bədbəxt olanlarıdır və buna görə Fövqəluca Allah sonra belə buyurur:

ðÐYÖ.W¡W{Wè †WTÞ<ÕWÅW– Á QXÔRÒ ]àWTÿó£TWTÎ W¤YiHTTW{VK… †fTTä~YÚX£`•SÚ N…èS£S|`ÙW~YÖ $†fTä~YÊ †WÚWè WÜèS£S|`ÙWTÿ ‚PVMX… `ØXäY©SÉßVK†YŠ †WÚWè WÜèS£SÅ`­WTÿ (123)

(6.123) “Beləliklə, hər bir obanın günahkarlarını oranın başçıları təyin etdik ki, onlar (günahlarını, bunun nəticəsində də Axirətdə əzablarını daha da artırmaq üçün) orada bacardıqları qədər məkrlə məşğul olsunlar. Onlar yalnız özlərinə qarşı məkr edərlər, lakin (bunun) fərqinə varmazlar”.  

Hər şəhərdə ən ağır günahlar törədən və bütün halal hədləri aşan ağsaqqallar və rəislər mövcuddur. Onlar xalqı aldadır və həm də söz və əməllərilə onu şeytanın yoluna və elçilərlə və onların tərəfdarları ilə döyüşə çağırırlar. Lakin onların fitnə-fəsadları və hiylələri ancaq özlərinə zərər vurur, çünki Allah onlara qarşı tələ hazırlayır. Qoy bilsinlər ki, O, fəndgirlərin Ən Məharətlisidir.

Allah təqlid edilməyə nümunə olan, cinayətkarlara qarşı mübarizə aparan, onların iddialarını rədd edən və Onun yolunda onlarla döyüşən şərəfli insanları düz yola yönəldir. Belə insanlar bu məqsədə yetişmək üçün istənilən imkanlardan istifadə edirlər və Allah da onlara kömək göstərir, baxışlarını islah edir və addımlarını möhkəmlədir. Onların düşmənləri ilə aralarında gedən mübarizəsi dəyişən uğurla davam edir, amma axırda qələbə və zəfər möminlərə məxsus olur, çünki yaxşı sonluq ancaq Allahdan qorxanların qismətidir.

…V¢XM…Wè óØSä`TŽƒò:†W– bàTTWTÿ…ƒò N…éRÖ†WTÎ ÝVÖ WÝYÚ`LéPRTß uøPVTWš uøWTŽ`ëSTß WÔ<‘YÚ :†WÚ ƒøYŽèRK… SÔSªS¤ 'JðY/@… JðS/@… SØVÕ`ÆKV… ñ`~TWš SÔWÅmïmð`– I%SãWTVÖ†fTTªY¤ ñˆ~g±S~fTTª WÝÿY¡PVÖ@… N…éSÚW£TT`–VK… e¤†WçÅW² WŸÞYÆ JðY/@… t‡…V¡WÆWè =SŸÿYŸfTTT® †WÙYŠ N…éST߆VÒ WÜèS£RÑ`ÙWTÿ (124)

(6.124) “Onlara bir ayə gəldiyi zaman: “Allahın peyğəm­bər­­lərinə verildiyinin (nübüvvətin, möcüzələrin) misli bizə verilməyincə biz iman gətirməyəcəyik!” – deyərlər. Allah peyğəmbərliyi hara (kimə) göndərəcəyini Özü daha yaxşı bilir. Günahkarlar Allahın hüzurunda etdikləri məkrlərə görə zillətə və şiddətli əzaba düçar olacaqlar!”

İslahedilməz cinayətkarlar öz yalançı nəzəriyyələrini müda­fiə edir və elçilərin gətirdiyi haqqı öz paxıllıqları və zalımlıqları üzündən inkar etməyə cəhd göstərirlər. Onlar Allahın elçilərinə bəxş edilən peyğəmbərlik vəhyi onların özlərinə verilməyənə qədər iman gətirməkdən boyun qaçırırlar. Onlar Allahın Özünə qarşı etiraz edir, özləri özlərini azdırır, elçilərə nazil edilən haqqı təkəbbürlə rədd edir və Onun nemətinə müqavimət göstərirlər.

Allah onların yanlış etirazlarını rədd edir və xəbər verir ki, onlar xeyirxah təşəbbüslər üçün yaramırlar və Onun mömin qullarına, xüsusilə də, peyğəmbərlərinə və elçilərinə zəruri olan keyfiyyətlərə malik deyillər. Allah vəhyini kimə etibar edəcəyini, bu şərəfə kimin layiq olduğunu və kimin bu ağır yükü aparmağı bacaracağını daha yaxşı bilir. Allah onu, bütüm gözəl keyfiyyətlərə sahib və yaramaz əxlaqdan xali olan insanların arasından seçir və ilahi hikmətinin tələblərinə uyğun olaraq onlara əta edir. İnsan belə keyfiyyətlərə malik olmadıqda, onda Allah ona peyğəmbərlik haqqı vermir. Axı O, layiq olmayan şəxsə heç vaxt belə böyük bir şərəfli vəzifə[4] nəsib etməz.

Bu ayə Fövqəluca Allahın kamil müdrikliyinin sübutudur. O, Rəhmlidir, Mərhəmətlidir, etdiyi yaxşılıqlar isə saysız-hesabsızdır, lakin O, Öz hikməti əsasında ancaq layiq olanlara mərhəmət göstərir. Cinayətkarlara gəldikdə isə onların nəsibi alçaldılma və nifrət olacaqdır. Allah onları, özlərini haqdan üstün tutduqlarına görə alçaldacaq və fitnə-fəsad törətdikləri üçün şid­dətli cəzaya məruz qoyacaq. Onların qəddar hiylələri öz əziyyət­lərinə səbəb olacaq və Fövqəluca Allah onlarla ədalətsizcəsinə davranmayacaq.

ÝWÙWTÊ Y X£STÿ JðS/@… ÜKV… ISãWTÿYŸ`äWTÿ `—W£pT­WTÿ ISâW¤`ŸfTT² Y$yHTWTÕpªXMp„YÖ ÝWÚWè ` X£STÿ ÜKV… ISãPVÕTgµSTÿ `ÔTfTTTÅmïmð`– ISâW¤`ŸfTT² †[TÍQY~fTT¶ †_T–W£Wš †WÙPVTßVK†W{ SŸUfTTTTÅJð±WTÿ øYÊ Y&ò:†WÙUfT©Ö@… ðÐYÖ.W¡W{ SÔWÅmïmð`– JðS/@… ð¨`–QX£Ö@… øVÕWÆ fÛTÿY¡PVÖ@… ‚W fûéSÞYÚ`ëSTÿ (125)

 (6.125) “Allah kimi düz yola yönəltmək istəsə, onun köksünü İslam (dini) üçün açıb genişləndirər, kimi azdırmaq istəsə, onun ürəyini daraldıb sıxıntıya salar. O, sanki (sıxıntının şiddətindən) göyə çıxar. Allah iman gətirməyənlərə pisliyi belə edər!”

Fövqəluca Allah bu ayədə qullarına nəyin xoşbəxtliyin və doğru təlimin əlamətləri olduğunu, nəyin isə bədbəxtliyin və yol azmanın əlamətləri olduğunu izah edir. İnsanın sinəsi İslam üçün genişləndikdə, onun qəlbi iman nuru ilə işıqlanır, etiqadının ziyalanması sayəsində canlanır, rahatlıq tapır və sakitləşir. Belə insan xeyirxahlığa məhəbbət hissi ilə yanaşır, saleh işləri həvəslə yerinə yetirir, onları etməkdən məmnunluq duyur və onları özünə əlavə yük saymır. Bütün bunlar ona dəlalət edir ki, Allah onu artıq doğru yola yönəltmiş, ona yardım göstərmiş və onu ən düzgün yolla aparır.

Allah insanı azdırmaq istəyərsə, onda onun sinəsi sıxılmış və daralmış olur. Onu başqasından fərqləndirən əlamət – qəlbinin imanı, bilikləri və etiqadı özündə yerləşdir­məyə qabil olmayacaq dərəcədə daralmasıdır. Onun ürəyi şübhələr və ehtiraslar burulğa­nına o qədər qapılır ki, yaxşılıq ona daxil ola bilmir. O, artıq xeyirxah addımlar atmağa yaramır. O, sıxılmış və narahatdır, sanki bu adama göyə qalxmaq tapşırılıb və o, bu tapşırığı yerinə yetirməkdə acizdir. Bunun səbəbi isə düzgün imanının olmamasıdır. Məhz imansızlıq insanları Allahın cəzasına düçar edir, çünki kafirlər mərhəmət və xeyirxahlıq qapılarını öz qarşılarında özləri bağlayırlar.

Bu meyar tamamilə qərəzsizdir və bu müddəa qətiyyən dəyişməzdir. Sədəqə verənlərin və təqvalı olanların, ən yaxşı sözü qəbul edənlərin ən asan yolunu Allah həmişə daha da asanlaşdırır. Allah xəsis olanın və Ona ehtiyacı olmadığını güman edən ada­mın, ən yaxşı sözü yalan sayan adamın ən ağır yola düçar olmasını isə asanlaşdırır.

…W¡WHTåWè ñ·.W£g² ðÐQYTŠW¤ %†_TÙ~YÍTWT`©SÚ `ŸWTÎ †WTÞ<ÕJð±WTÊ gŒHTWTÿ›‚@… xzóéTWTÍYÖ WÜSè£PV{PV¡WTÿ (126)

 (6.126) “Bu, Rəbbinin doğru yoludur. Biz ayələrimizi düşünüb anlayan bir camaat üçün artıq müfəssəl izah etmişik”.

Bu yol birbaşa Allaha doğru aparır və Onun şəfqətli yurdu ilə sonuclanır. O Öz şəriətini və hökmlərini izah edir, xeyirlə şər arasına sədd çəkir, lakin heç də hamı bu açıqlamaları başa düş­məyə nail ola bilmir. Bunu, təkcə bilik əldə edib ondan faydalana­raq zikr edən insanlar anlamağa nail olurlar. Allah onlar üçün çox qiymətli əvəz və gözəl mükafat hazırlamışdır və buna görə sonra belə deyilir:

! óØSäVÖ S¤…W  gyHTWTÕJð©Ö@… WŸÞYÆ $óØXäQYTŠW¤ WéSåWè ySäQS~YÖWè †WÙYŠ N…éST߆VÒ WÜéSTÕWÙ`ÅWTÿ (127)

 (6.127) “Onları Rəbbinin yanında əmin-amanlıq Yurdu  göz­­ləyir. Allah onların gördüyü işləri himayə edəndir (və ya gördükləri yaxşı işlərə görə Allah onların dostudur)”.

Cənnət Əmin-amanlıq Yurdu adlandırılmışdır, çünki orada nöqsanlardan, yanlışlıq­lardan, xətalardan, qəm, kədər və həyatı zəhərləyən şeylərdən əsər-əlamət belə yoxdur. Cənnətdə alınan zövq mükəmməl və pakdır. Onları sözlə təsvir etmək mümkün deyil və heç kim qəlb, ürək və bədən üçün oradakından daha gözəl səadət arzulaya bilməz. Möminlər orada ürəklərinin istədiyi və gözlərinin dikildiyi hər şeyi ala biləcəklər və orada əbədi qalacaqlar. Onlara, işlərini sahmana salan, barələrində qayğı çəkən və bütün işlərdə onlara üstünlük verən, Ona tabe olmaqda onlara kömək göstərən, Onun məhəb­bətinə layiq olmağa imkan yaradan Allah himayədarlıq edəcəkdir. Onlar öz Himayədarı­nın mərhəmə­tini qazanmaq ümidi ilə həyata keçirdikləri saleh əməlləri sayə­sində bu himayədarlığa layiq görülürlər. Onlar, öz Himayədarın­dan üz çevirənlərə və öz nəfslərinə tabe olanlara qətiyyən oxşamırlar, çünki Allah şeytana imkan vermişdir ki, onlara qələbə çalıb, dinlərini və dünya həyatını məhv etsin.

W×óéTWTÿWè `ySåS£S­mïm`ðš †_TÅ~YÙW– W£W­`ÅWÙHTWTÿ QXÝY•<Ö@… YŸWTÎ ySTŽp£TTW‘T<ÑWpª@… WÝYQÚ $X¨ß‚XMô@… WÓ†WTÎWè ØSåSê:†fTTT~YÖ`èKV… WÝQYÚ X¨ß‚XMô@… †WTÞQWTŠW¤ WÄWT`ÙWTT`ª@… †WTÞTñµ`ÅWTŠ w´`ÅW‰YŠ :†TWTÞpTçÅWTÕWTŠWè †WÞWTÕW–VK… v÷Y¡PVÖ@… ðŒ<ÕPV–VK… &†WTÞVÖ WÓ†WTÎ S¤†PVTÞÖ@… óØRÑHTúWé<‘TWÚ WÝÿYŸYÕHTWTž :†fTä~YÊ ‚PVMX… †WÚ ƒò:†fTT® %JðS/@… QWÜMX… ðÐQWTŠW¤ }y~Y|Wš cy~YÕWTÆ (128)

 (6.128) “(Allah insanları və cinləri) toplayacağı gün (Qiyamət günü) belə buyuracaq: “Ey cin tayfası, artıq insanların bir çoxunu yoldan çıxartdınız”. Onların (cinlərin) insanlardan olan dostları deyəcəklər: “Ey Rəbbimiz! Biz bir-birimizdən bəhrələndik (şeytanlar bir sıra batil şeyləri insanlara gözəl göstərdikləri üçün insanlar onlardan faydalandıqlarını zənn edərlər. Cinlər, şeytanlar isə insanları özlərinə tabe edə bildikləri üçün onlardan öz qərəzli məqsədləri naminə istifadə edərlər) və bizim üçün müəyyən etdiyin əcəlimiz gəlib çatdı!” (Allah) buyuracaq: “Sizin düşəcəyiniz yer atəşdir. Allahın istədiyi (vaxt və ya sonradan İslamı qəbul edib nicat tapan kimsələr) istisna olmaqla, siz orada həmişəlik qalacaqsınız!” Şübhəsiz ki, Rəbbin Hikmət, Elm Sahibidir!”

Fövqəluca Allah, yolundan azmış və başqalarını da azdırmış bütün insanları və cinləri bir yerə toplayacağı Həmin gün insanları azdıran, şəri onlara gözəl qiyafədə göstərən və onları günah işlətməyə məcbur edən şeytanları qınayacaqdır. Onlara belə deyiləcək: “Ey cin yığnağı! Siz insanların çoxunu azdırıb yoldan çıxartdınız. Necə oldu ki, siz Mənim qadağalarımı pozmağa və Mənim elçilərimə kobudcasına itaətsizlik göstərməyə cəsarət etdiniz? Siz qullarımı Rəbbin yolundan çəkindirərək və onları Cəhənnəm yolu ilə apararaq Mənə qarşı döyüşməyə cürət etdiniz? Bu gün siz Mənim lənətimə layiq görüldünüz və qəzəbimə nail oldunuz və sizin hər biriniz kafirliyinin və ətradakılara vurduğunuz zərərin ağırlığından asılı olaraq cəzalandırılacaqsınız. Siz törətdiyiniz əməllərinizi doğrulda bilməyəcəksiniz və özünüzə sığınacaq tapa bilməyəcəksiniz. Heç kim sizə havadar çıxmayacaq və heç kim yalvarışlarınıza cavab verməyəcək”.

Bu dəhşətli gündə şeytanların nəsibinə necə dəhşətli cəza, böyük rüsvayçılıq və məşəqqətli əzab düşəcəyini anlamaq çətin deyil. Onların insanlardan olan əlaltılarına gəldikdə isə onlar özlərini doğrultmağa cəhd edəcəklər, lakin onlara bəraət verilmə­yə­­cəkdir. Onlar deyəcəklər: “Biz və cinlər bir-birimizdən istifadə edirdik. Cinlər bizim onlara tabe olmağımıza və ibadət etməyi­mizə, onları ucaltmağımıza və onlardan himayə edilməyimizi istəməyimizə razıydılar. Biz isə cinlərin sayəsində bəzi nöqsanlı arzuları­mızın həyata keçməsindən razı idik. Biz cinlərə ibadət edir, onlar da bizə ximət edir və bəzi maddi nemətləri əldə etməkdə bizə kömək göstərirdilər. Biz inkar edə bilməyə­cəyi­miz günahlar edirdik. İndi isə törətdiyimiz əməllərə görə cavab verməli olacağıq. Bizimlə istədiyin kimi rəftar et, Öz hökmünü ver. Biz öz xeyrimizə heç bir dəlilə malik deyilik və bəraət qazana da bilmərik və bizə təkcə Sənin qərarını və hökmünü gözləmək qalır”.

Bu sözlərdə mütilik və özünə rəhm hissi doğurmaq arzusu nəzərə çarpır. Lakin artıq olduqca gec olacaqdır və buna görə Allah ədalətli və qərəzsiz hökm qəbul edərək, onları Cəhənnəmdə əbədi cəzaya məhkum edəcəkdir. Bu hökm Onun ilahi müdrikliyinin və elminin nəticəsi olduğu üçün bu ayənin sonunda Allah Özünü Müdrik və Bilən adlan­dırır. Onun biliyi bütün varlığı əhatə edirsə, Onun ən ali müdrikliyi də hər şeyi öz­ün­də təcəssüm etdirir.

ðÐYÖ.V¡W{Wè øPYÖWéSTß ð´`ÅWTŠ WÜkYÙYÕHTJðÀ¹Ö@… †?TWµ`ÅWTŠ †WÙYŠ N…éS߆VÒ WÜéS‰Y©<ÑWTÿ (129)

(6.129) “Beləliklə, qazandıqları günahlara görə zalımların bəzisini digərinə düçar edərik”[5].

Biz pozğunluq törədən şeytanlara insanlardan olan əlaltıla­rını idarə etməyə və onları yoldan çıxarmağa imkan verir və həm də qazandıqları və can atdıqları şeyə görə onları dostluq bağları ilə bir-birinə bağlayırıq. Bu minvalla, Bizim qərarımıza uyğun olaraq, Biz bəzi zalımlara digər zalımları idarə etmək, onları cinayət törətməyə sövq etmək, onları buna dəvət etmək, yaxşı əməllər etməsinə mane olmaq, onlardan uzaqlaş­dırmaq imkanı veririk.

Bu – Allahın ən dəhşətli cəzalarından biridir. Bu, ağır nəticə­lərə səbəb olur və böyük təhlükədən ibarətdir. Lakin buna görə məsuliyyət zalımlara aiddir, çünki onlar özləri özlərinə zərər vurmuş və özlərinə qarşı cinayət törətmişlər. Fövqəluca Allah əbəs yerə buyurmayıb ki: “(Ey Peyğəmbər!) Sənin Rəbbin (haqsız yerə) bəndələrə zülm edən deyildir!” (Fussilət, 41/46).

Bütün bu deyilənlərdən aydın olur ki, əgər qullar çoxsaylı zalım əməllər etdikdə, şərəfsizlik yaydıqa və öz vəzifələrini yerinə yetirmədikdə, hökuməti idarə etməyə zalım insanlar gəlir və onlar öz xalqlarını dəhşətli cəzaya məruz qoyur, onları hüquqlarından müstəbidcəsinə məhrum edirlər və onları törətdikləri bədbəxtlik­lərdən dəfələrlə daha ağır müsibətlərə düçar edərək, Allah və Onun qulları qarşısında vəzifələrini yerinə yetir­məkdən boyun qaçırırlar. Həm də bu zaman onlar buna görə mükafat almırlar və hətta buna ümid də etmirlər. Əgər qullar möminliyə nail olur və haqq yola yönəlirlərsə, onda Allah onların hökmdarlarının əməllərini islah edir, zalım hökmdarın yerinə hakimiyyətə ədalətli və insaflı dövlət rəhbərləri gəlir.

W£W­`ÅWÙHTWTÿ QXÝY•<Ö@… X¨ß‚XMô@…Wè `yVÖKV… `ØRÑYŽK<†WTÿ bÔSªS¤ óØRÑÞQYÚ WÜéJñ±SÍWTÿ óØS|`~VÕWÆ øYHTWTÿ…ƒò `yRÑWTßèS¤Y¡ÞSTÿWè ƒò:†WÍYÖ óØRÑYÚóéWTÿ &…W¡HTWå N…éRÖ†WTÎ †WTß`ŸXäW® uvøVÕWÆ $†WÞY©SÉßVK… ñySäT`TŽPV£WçÆWè SáléW~W™<Ö@… †WTp~ßJñŸÖ@… N…èSŸXäTW®Wè uvøVÕWÆ óØXäY©ñTÉßKðV… `ySäPVTßKV… N…éST߆VÒ fÛTÿX£YÉHTW{ (130)  ðÐYÖ.V¢ ÜKV… óØPVÖ ÝRÑWÿ ðÐQSTŠQW¤ ðÐYÕ`äSÚ uüW£SÍ<Ö@… xy<ÕRÀ¹YŠ †WäRÕ`åVK…Wè WÜéSTÕYÉHTWTçÆ (131)

(6.130) “Ey cin və insan tayfası! Məgər sizə öz içərinizdən ayələrimi söyləyən və bu gününüzün gəlib çatacağı barədə sizə xəbərdarlıq edən peyğəmbərlər gəlmədimi? Onlar deyəcəklər: “Biz öz əleyhimizə şahidik!” (Peyğəmbərlər bizə pis işlərimiz barədə xəbərdarlıq etsələr də, biz onlara qarşı çıxıb günah işləməkdə davam etdik. Biz indi hər cəzaya layiqik). Dünya həyatı onları aldatdı və onlar kafir olduqları barədə öz əleyhlərinə şəhadət verdilər.

(6.131) “Bu, (peyğəmbərləri göndərmək) ona görədir ki, Rəbbin məmləkətlərin əhalisini, onlar qafil ola-ola (özlərinə peyğəmbər gəlmədiyi üçün dini vəzifələrini bilməyib icra etmədikləri halda) zülmlə məhv etməyi özünə rəva bilməz!

Allah haqdan üz döndərən və onu inkar edən bütün şeytanları və insanları qınayacaqdır. O, onların azğınlığını özlərinə izah edəcək və yolunu azmışlar günahlarını etiraf edəcəklər. O, onlara xatırladacaq ki, elçilər onlara Onun hökmləri və qadağaları, mömin əməllər və şər əməllər, faydalı vədlər və sərt təhdidlər olan və təfsilatı ilə açıqlanmış aydın ayələr gətirirdilər. Elçilər onları Qiyamət gününün yaxınlaşması barədə xəbərdar edir və bəyan edirdilər ki, Həmin gün xilas olmaq, uğur əldə etmək təkcə Allahın hökmlərinin yerinə yetirilməsi və haramlardan çəkinilməsi sayəsində mümkün ola biləcəkdir. Elçilər öyrədirdilər ki, bu hökmlərin yerinə yetirilməməsi bədbəxtlik və böyük ziyanla nəticələnəcəkdir.

İnsanlar və cinlər bunu etiraf edəcək və boyunlarına alacaqlar ki, bu dünya öz nemətləri, gözəllikləri və zövqü-səfası ilə onları o dərəcədə aldatmışdır ki, onlar ümidlərini ona bağlamış, ondan məmnun olmuş və Axirətə laqeydlik göstərmişlər. Onlar özlərinə qarşı şahidlik edəcək və kafir olduqlarını boyunlarına alacaqlar. Onlar ittihamı özlərindən kənarlaşdıra bilməyəcəklər və onda bütün məxluqlar, hətta kafirlər özləri Allahın ədalətliliyinə əmin olacaqlar. O, onları işgəncəli cəzaya məhkum edəcək və buyuracaq: “...Sizdən əvvəl gəlib-getmiş (kafir) cin və insan tayfaları ilə birlikdə Cəhənnəmə girin!...” (Əraf, 7/38).

Onlar eyni günahları işlətmiş, yer üzündəki qismətlərindən eynilə zövq almış və yalan boşboğazlıqlar etmişdilər və buna görə də onlar əsil ziyana uğrayacaqlar. Məgər Səadət diyarına düşmək imkanından məhrum olmaqdan da boyük ziyan ola bilərmi?!! Cəhənnəmin bütün sakinlərinin ziyana düşəcəklərinə baxmayaraq, onların ziyanının ölçüsündə çox böyük fərqlər olacaq.

 wQÔS|YÖWè tŒHTW–W¤W  †QWÙQYÚ &N…éSTÕYÙWÆ †WÚWè ðÐQSTŠð¤ \ÔYÉHTWçÅYŠ †QWÙWÆ fûéSTÕWÙ`ÅWTÿ (132)

(6.132) “Hər kəs üçün etdiyi əməllərə görə dərəcələr (müxtəlif mükafatlar və cəzalar) vardır. Rəbbin onların nə etdiklərindən qafil deyildir!”

Hər bir cinayətkar öz cinayətlərinə uyğun gələn pilləni tutacaq və buna görə az günah işlədənlər qatı cinayətkarlarla eynu səviyyədə olmayacaqlar, aldadılmış sadəlövh insanlara isə kafirlərin başçılarına verilən cəza, verilməyəcək. Cənnət bağlarına daxil olanların hamısının uğur əldə edəcəyinə baxmayaraq, belə fərqlər Cənnət sakinləri arasında da olacaqdır. Təkcə Allah bilir ki, onların mükafatları bir-birindən nə qədər fərqli olacaq, lakin onların hər biri öz Himayədarının hədiyyələrindən məmnun qalacaqdır.

Biz isə Fövqəluca Allaha dua edirik ki, bizi, Öz yaxın, seçilmiş və sevimli qulları üçün hazırladığı ən yüksək Firdövs cənnətinin sakinləri etsin. O, Öz məxluqlarının əməllərinə laqeyd yanaşmır və onlardan hər birini Ona dəqiqliklə məlum olan əməllərinə və niyyətlərinə uyğun olaraq hökmən mükafatlan­dıracaqdır.

ðÐQSTŠW¤Wè JñøYÞTWçÅ<Ö@… èS¢ &YàWÙTpšQW£Ö@… ÜMX… <K†fTT­WTÿ óØS|`‰Yå<¡STÿ pÈYÕ`WpT©WTÿWè ?ÝYÚ ØS{YŸ`ÅWTŠ †QWÚ Sò:†fTT­WTÿ :†WÙVÒ ØS{KV†W­ßVK… ÝYQÚ YàQWTTÿQY¤S¢ ]zóéTWTÎ fÛTÿX£WTTž…ƒò (133) UfûMX… †WÚ fûèSŸfTTTÆéSTŽ $x‹‚VKð :†WÚWè ySßKV… fÛTÿX¥Y•`ÅSÙYŠ (134)

(6.133) “Rəbbin heç bir şeyə (heç bir bəndənin ibadətinə) möhtac deyildir, mərhəmət sahibidir. İstəsə, sizə başqa bir qövmün nəslindən (zürriyyətindən) gətirdiyi kimi, sizi də məhv edib yerinizə dilədiyini gətirər”.

(6.134) “Sizə vəd edilən (qiyamət günü), şübhəsiz ki, gələcəkdir. Siz onun qarşısını ala bilməzsiniz!”

Allahın qullarına xeyirxah əməllər etməyi və onlara yaramaz hərəkətlərdən çəkin­məyi əmr etməsi onlara göstərdiyi mərhəmə­tinin təcəssümüdür. O, bunları insanların öz mənafeləri xatirinə etmişdir, çünki O, Özünəbəs və yaratdıqlarına Ehtiyacduymayan­dır. İtaətkarların mütiliyi Ona heç bir fayda vermədiyi kimi, itaətdən çıxanların itaətsizliyi də Ona heç bir zərər vurmur.

Ey insanlar! Əgər Allah istəsə, sizi məhv edər və sizi başqa xalqların nəslindən yaratdığı kimi, sizin yerinizə də istədiklərini xələfləri­niz edər. Sizdən əvvəlkilər kimi, sizə də bu dünyanı hökmən tərk edəcəyiniz və sələflərinizin onu sizə qoyub getdiyi kimi, sizin də onu varislərinizə verəcəyiniz məlumdursa, onda siz niyə bu dünyaya daimi məskəniniz kimi yanaşırsınız? Niyə siz Yeri özünüzün daimi yaşayış məskəni seçir və unudursunuz ki, o, həyatınızın son mərhələsi deyil, aralıq məntəqədir? Niyə unudur­sunuz ki, irəlidə istənilən nemətlərlə zəngin və hər cür qüsur və nöqsanlardan xali olan bir diyar vardır?

Həmin o diyar üçün ilk və sonrakı nəsillər səy göstərmiş və ilk möminlər və onların ardıcılları oraya getmişlər. Orada olduq­dan sonra insan əbədi həyat və daimi yaşayış əldə edir, ən çox arzu etdiyi məqsədinə çatır və ən müqəddəs istəyinin icra edilməsinə nail olur ki, bu istəyin yanında yerdə bütün digər arzu və xəyallar əhəmiyyətsizdir. Allaha and olsun ki, orada ürəyin istəyə, gözlərin görə biləcəyi və yarışanların bir-biri ilə adı ilə yarışdıqları hər şey bir yerdə toplanmışdır. Orada insanlara ləzzət və həzz verən, çoxlu sevinc gətirən, ruhu və bədəni oxşayan nemətlər hazırlan­mışdır. Orada insanlar qeybi Bilən Allahın yaxınlığında olacaqlar. Allaha and içirəm ki, ağıllı insanın səy göstərməsi ancaq belə səxavətli hədiyyələrlə bağlanmaq və onun yeganə arzusu Cənnətin ən yüksək pillələrinə çatmaq olmalıdır. Bundan azı ilə qane olanların qisməti necə də mənhusdur! Faydasız sövdəyə üstünlük verənlərin ciddi-cəhdləri necə də mənfurdur!!

Qoy haqdan laqeydliklə üz döndərənlərə o Aləm çox uzaqda təsəvvür edilməsin! Allahın vəd etdiyi mütləq gələcəkdir və o zaman onlar Ondan qurtula, Onun verəcəyi cəzadan yayına bilməyəcəklər! Onların taleyi – Onun əlindədir və onlar Onun hökm­lərindən asılıdırlar.

`ÔSTÎ YzóéTWÍHTWTÿ N…éSTÕWÙT`Æ@… uøVÕWÆ óØS|YWT߆VÑWÚ øYPßMX… $bÔYÚ†WÆ ðÇóéTW©WTÊ fûéSÙTVÕ`ÅWTŽ ÝWÚ ñûéRÑWTŽ ISãTVÖ SàW‰YÍHTWÆ %X¤…JðŸÖ@… ISãTPVßMX… ‚W ñ˜TYÕpTÉSTÿ fûéSÙYÕHTJðÀ¹Ö@… (135)

 (6.135) “(Ey Elçim! Qüreyş kafirlərinə) de: “Ey camaatım, əlinizdən gələni edin. Mən də (öz vəzifəmi) yerinə yetirirəm. Axirət Yurdunun aqibətinin kimə nəsib olacağını biləcəksiniz. Şübhəsiz ki, zalımlar nicat tapmayacaqlar!”

Ey Elçi! Sən möizələrinlə həmqəbilələrinə müraciət edərək onları qarşıda nələrin gözlədiyini onlara bildirmişsən. Sən onlara hansı vəzifələrin həvalə edildiyini də açıqlamışsan, lakin onlar sənə itaət etməkdən imtina ediblər, öz istədiklərinə üstünlük verərək, uydurulmuş “tanrılarına” ibadət etməkdən əl çəkməmişlər. Buna görə də onlara de: “Ey mənim həmqəbilələrim! Necə bilirsiniz, eləcə də edin, razı qaldığınız əməlləri törədin. Mən isə Allahın hökmlərini yerinə yetirəcək və Onun rizasını qazanmağa çalışaca­ğam. Siz çox tezliklə Son məskənin kimə qismət olacağını biləcəksiniz”.

Bu vəhy Allahın misilsiz ədalətinin dəlilidir. O, əməlləri edənlər arasında olan fərqi göstərmiş və onların əvəzini ədalətli dəyərləndirmə ilə əlaqələndirmişdir. O, bir eyhamın bəsliyinin mümkün olduğu halda, fikri birmənalı şəkildə bildirmir, çünki tamamilə aydındır ki, gözəl sonluq həm bu dünyada və həm də ölümdən sonra təkcə təqvalı qullarının aqibəti olacaqdır.

Son məskən təkcə onlara qismət ediləcəkdir, çünki elçilərin dəvətindən üz çevirən hər kəsi çirkin sonluq gözləyir. Hətta əgər zalım insana dünya nemətlərindən həzz almaq mümkün olsa da, o heç vaxt uğur qazana bilməyəcək, çünki o, onsuz da məhv olacaqdır. Allah ona möhlət verir və O, onu bir dəfə elə yaxala­yacaq ki, o artıq həmin vəziyyətdən canını daha qurtara bil­məyəcəkdir.

N…éSTÕWÅW–Wè YãPVÕYÖ †QWÙYÚ VK…W¤W¢ fÛYÚ gó£TW™<Ö@… gyHTWÅ`TßVK‚ô@…Wè †_T‰~Y±WTß N…éSTÖ†WÍWTÊ …W¡HTWå YãPVÕYÖ `yXäYÙ`ÆW¥YŠ …W¡WHTåWè $†fTTTÞMXú:†W{W£ñ­YÖ †fTTÙWTÊ W܆W{ óØXäMXú:†W{W£TS­YÖ ð„TWTÊ SÔTg±WTÿ øVÖXM… $JðY/@… †WÚWè W܆W{ YãPVÕYÖ WéSäWTÊ SÔTg±WTÿ uøVÖXM… p%yTTXäMXú:†W{W£TS® ƒò:†fTTª †WÚ fûéSÙS|`™WTÿ (136)

 (6.136) “(Müşriklər) Allah üçün Onun yaratdığı əkindən və davardan pay ayırıb öz (batil) inanclarına görə: “Bu, Allahın və bu da (Allaha) şərik qoşduğumuz bütlərin!” – dedilər. Onların bütləri üçün ayrılmış hissə Allaha çatmaz, Allah üçün ayrılmış hissə isə bütlərə çatardı. Onların verdikləri hökm necə də pisdir!”

Fövqəluca Allah Muhəmməd Peyğəmbəri (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) inkar edən müşriklərin əməlləri haq­qında xəbər verir və bu əməllər onların axmaqlığını, yüngülmə­cazlığını və hədsiz nadanlığını təsdiq edir. Mərhəmətli və Fövqəluca Allah onlardan ancaq bir neçəsini sadalayır ki, müşrik­lərin azğınlığını nəzərə çapdırsın, insanları onlardan qorunmala­rına yönəltsin və izah etsin ki, belə axmaqların Allahın Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) gətirdiyi haqqa qarşı çıxmaları, heç vəchlə bu haqqın əhəmiyyətini azaltmır. Müşriklər, ümumiyyətlə, layiq deyillər ki, onların sözlərinə görə kimsə haqdan dönsün.

Müşriklər əkinlərinin və mal-qaralarının bir hissəsini Allah üçün, başqa bir hissəsini də öz “tanrıları” üçün təyin edərdilər. Halbuki Fövqəluca Allah qulları üçün mal-qara­nı Özü təkbaşına yaratmış və onları ruzi ilə təmin etmişdir. Bu davranışları ilə müşriklər bir dəfəliyə iki, hətta üç təhlükəli günah işlədirdilər. Birincisi, onlar belə hesab edirdilər ki, əkinin və mal-qaranın bir hissəsini Allahın payı kimi təyin etdikdə, Ona lütfkarlıq göstərirlər, çünki belə qurbanlar, onların rəyinə görə, vacib olmayan ianələrdir. İkincisi, onlar müşriklərə rusi verməyənləri, onların əkin və mal-qarasının yaradılmasında iştirak etməyənləri Allaha şərik qoşurdular. Üçüncüsü, onlar ədalətsizcəsinə rəftar edərək, Allah üçün təyin olunmuş paya xüsusi əhəmiyyət vermirdilər. Onlar bu payı hətta öz “tanrıları” arasında bölə də bilərdilər. Eyni zamanda müşriklər öz “tanrılarına” ayırdıqları payın qayğısına qalırdılar. Onlar onu ciddi-cəhdlə qoruyur və heç vaxt o payın bir hissəsini belə Allah üçün ayırmırdılar.

Müşriklər taxıl və meyvə məhsullarını yığarkən və ev heyvanlarından Rəbbin bəxş etdiyi bala artımı alarkən, onlar bu neməti iki yerə bölürdülər. Bir hissəni Allah üçün ayıraraq onlar güman edirdilər ki, O, bu qurbanları onlardan qəbul edir, – amma o da məlumdur ki, Allah təkcə səmimi qəlblə Onun üçün ayrılmış qurbanı qəbul edir və Ona şərik qoşanların əməllərini rədd edir. İkinci hissəni onlar öz bütləri və heykəlləri üçün təyin edərdilər.

Əgər Allah üçün ayırdıqlarının bir hissəsi öz “tanrıları” üçün təyin etdiklərinə qarışardısa, onlar onu Allahın payına qaytarmaz­dılar. Onlar buna əhəmiyyət verməyərək, deyərdilər: “Allahın bunlara ehtiyacı yoxdur!” Əgər, əksinə, “tanrılarına” həsr etdikləri hissədən bir qisim Allahın payına qarışardısa, onda müşriklər onu geriyə qaytarardılar və deyərdilər: “Bizim tanrılarımız kasıbdır və biz onların payını geri qaytarmalıyıq”.

 Allaha həsr olunan qurbanlardan daha çox məxluqlara həsr olunmuş qurbanlara böyük səylə, səmimiyyətlə və qayğıkeşliklə yanaşan insanların yürütdüyü mühakiməsi gör nə dərəcədə yaramaz və ədalətsiz idi!!

Belə bir rəy var ki, bu kərim ayə Fövqəluca Allahın dediyi: “Mən bütün şəriklər arasında Mənə şərik qoşulmasına qətiyyən ehtiyac duymayanam və kim ki, Mənə bir şeyi şərik qoşarsa, Mən də onu o şərikiylə təklikdə qoyaram” kəlamının əks olunduğu səhih hədislə[6] şərh edilmişdir.

Bu ayənin mənası ondadır ki, müşriklər bütlərinə ayırdıqları qurbanları vasitəsi ilə bütün ciddiyyətləri ilə onlara yaxınlaşmaq istəyirdilər və buna görə də onlar Allaha çatmırdı. Müşriklərin Allah üçün ayırdıqları qurbanlar da Ona çatmır, müşriklərin “tanrı­larına” qismət olurdu, çünki O, belə qurbanlara ehtiyac duymurdu və Ona şərik qoşan­la­rın əməllərini qəbul etmirdi.

ðÐYÖ.W¡W{Wè fÛTQWTÿW¦ w¤kY‘W|YÖ fÛYQÚ fûYkÒX£pT­SÙ<Ö@… WÔ`TWTÎ óØYåYŸHTVÖ`èVK… óØSåSê:†W{W £TñT® óØSåèS `¤SkYÖ N…éS©Y‰<ÕWT~YÖWè `yXä`~TVÕWÆ $óØSäWÞÿY  óéTVÖWè ƒò:†fTT® JðS/@… †WÚ $SâéSTÕWÅWTÊ óØSå`¤W¡WTÊ †WÚWè fûèS£WTpTÉWTÿ (137)

 (6.137) “Beləcə, (onların şeytanlardan və cinlərdən ibarət olan) ortaqları müşriklərin bir çoxuna onları məhv etmək və dinlərinə qarma-qarışıqlıq salmaq məqsədilə övladlarını öldür­məyi yaxşı bir iş kimi göstərdilər. Əgər Allah istəsəydi, bunu etməzdilər. (Ey Elçim!) Onları da, uydurduqları yalanları da başlı-başına burax!”

Müşriklər o dərəcədə düşüncəsiz və azğınlaşmış insanlar­dılar ki, onların şərikləri – kafir başçıları və şeytanlar – onları uşaqlarını öldürməyin məqsədəuyğunluğuna əmin etmişdilər. Onlar dilənçiliyə düşməkdən qorxaraq öz uşaqlarını və rüsvayçı­lıqdan ehtiyat edərək doğulmuş körpə qızlarını diri-diri basdırır­dılar. Müşriklər onları məhvə sürüklə­yən, dinlərini qarışıqlığa salan və onları ən yaramaz cinayətlər törətməyə yönəldən şeytan­lar tərəfindən aldadılırdılar.

Bu şəriklər, müşriklər üçün onların günahlarını, onlar o günahları ləyaqətli əməl sayana qədər, bəzəməkdə davam edirdi­lər. Əgər Allah istəsəydi onlara belə davranmağa mane olardı və valideynlərə uşaqlarını öldürməyə imkan verməzdi. Lakin Allah Özünün ilahi müdrikliyinə əsasən, onlara öz istədik­ləri kimi hərəkət etməyə imkan və möhlət verir ki, onlar daha da dərin azğınlığa düşsünlər və öz işlərinə xüsusi əhəmiyyət verməsinlər. Məhz buna görə Allah onları öz yalançı düşüncələri ilə tənha buraxmağı və buna görə kədərlənməməyi əmr edir. Həqiqətən, onlar Ona qətiyyən zərər vura bilmədilər.

N…éSTÖ†WTÎWè ,-YâY¡HTWå cyHTWTÅ<ßVK… dó£TWTšWè b£p•Yš ‚PV :†fTTTTäSÙWÅp¹WTÿ ‚PVMX… ÝWÚ Sò:†fTT­PVß óØXäYÙ`ÆW¥YŠ }yHTTWÅ<TßVK…Wè pŒWÚQX£Sš †fTTTåS¤éSäñÀº cyHTTWÅ<TßVK…Wè ‚PV WÜèS£RÒp¡WTÿ ðy`ª@… JðY/@… †Wä`~TVÕWÆ [ò:…ƒ£TY<TÊ@… &Yã`~VÕWÆ yXäÿX¥`•W~TfTTª †WÙYŠ N…éST߆W{ fûèS£WTpTÉWTÿ (138)

(6.138) “(Müşriklər) öz (batil) iddialarına əsasən: “Bu davarlar və əkinlər haramdır, onları bizim istədiklərimizdən (bütlərə xidmət edən kişilərdən) başqa heç kəs yeyə bilməz. Bunlar da minilməsi qadağan edilmiş heyvanlardır”- dedilər. Elə heyvanlar da vardır ki, (onları kəsərkən) Allahın adını çəkməz­lər. (Müşriklər) bütün bunları (Allahın əmri deyə) Allaha iftira yaxaraq edərlər. Yaxdıqları iftiraya görə (Allah) onların cəzala­rını verəcəkdir”.

Müşriklərin cəfəngiyat baxışlarına bir bidət də onların ev heyvanları haqqında uydurduqları idi. Allah insanlara istənilən ev heyvanından istifadə etməyə, onlardan yeməyə və müxtəlif məqsədlər üçün tətbiq etməyə yol vermişdi. Lakin müşriklər öz arzularına əsaslanaraq, yeni qanunlar və hətta heyvanlara və əkinəcəklərə dair yeni istilahlar icad etmişdilər. Onlar bəzi ev heyvanlarını və bəzi əkinləri, özlərinin yeməyə icazə verdiklərindən başqa qalan bütün insanlar üçün haram elan etmişdilər. Bu zaman onlar inandırıcı sübutlara deyil, ancaq öz istəkləri və qüsurlu mülahizələrinə istinad edirdilər.

Bəzi heyvanlara təkcə minməyi və yük vurub daşımağı haram edir və onları “hami” adlandırırdılar. Bir başqa heyvanı, üstündə Allahın adları çəkilmədən, ancaq Allahdan başqa ibadət etdikləri bütlərin adını xatırlayaraq qurban kəsirdilər. Bu zaman onlar iddia edirdilər ki, onlara bu cür etmək Allah tərəfindən əmr olunmuşdur, lakin onların sözləri utanmazcasına söylədikləri yalan idi. Allah Onun adından yalan uydur­duqlarına, uydurma “tanrılara” ibadətə yol verdiklərinə və halal şeyləri yeməyi və istifadə etməyi haram etdiklərinə görə əvəzini onlara mütləq verəcəkdir.

N…éSTÖ†WTÎWè †WÚ Á gÜéR¹STŠ YâY¡HTfTTTå gyHTWÅ`TßVK‚ô@… bàfTT±YÖ†Wž †WßY¤éS{S¡PYÖ e×QW£WTToSšWè uvøVÕWÆ $†fTTTÞY–.Wè`¦VK… ÜMX…Wè ÝRÑWTÿ ^àWTT`~TQWÚ `ySäWTÊ Yã~YÊ &Sò:†W{W£TS® óØXäÿX¥`•W~fTTTª &óØSäWÉp²Wè ISãPVTßMX… eØ~Y|Wš cy~YÕWTÆ (139)

(6.139) “(Müşriklər) həmçinin: “Bu heyvanların qarınların­dakı balalar yalnız kişilərə məxsusdur (halaldır), onlar qadınla­rımıza haram edilmişdir”- dedilər. Əgər (bala) ölü doğularsa, (kişilər və qadınlar) ona (onu yeməyə) ortaqdırlar. (Allah) onlara (bu yalan) vəsflərinin (dəyərləndirmələrinin) cəzasını verəcək­dir. Şübhəsiz ki, O, Hikmət, Elm Sahibidir!”

Onların cəfəng baxışlarına aid etdikləri şeylərdən biri də kişilər üçün halal saydıqları halda, öz qadınlarına bəzi heyvanların balalarını yeməyi haram etmələridir. Onlar deyirdilər ki, əgər heyvanın balası diri doğulubsa, kişilərin yeməsi üçün halal, qadınların yeməsi üçün isə haramdır. Bala ölü doğulduqda isə, onun ətini yemək həm kişilər və həm də qadınlar üçün halal sayılırdı.

Allah onlara halalı haram saydıqlarına, haramı da halal elan etdiklərinə, Onun qanununu pozduqlarına, yeni qanunlar uydur­duq­­larına və bu qanunları Ona aid etdiklərinə görə mütləq əvəzini verəcəkdir. O, Öz müdrikliyi əsasında onlara möhlət və imkan vermişdir ki, belə azğın baxışlara etiqad etsinlər. Bunlar Ona çox yaxşı məlumdur, çünki heç bir şey Ondan gizlədilə bilməz. Ona müşriklərin törətdikləri və yalandan Onun adına çıxartdıqları hər şey Ona bəlliydi. Lakin buna baxmayaraq, O, onlara sağlamlıq və ruzi bəxş etməyinə fasilə vermirdi.

`ŸTWTÎ ð£TTY©Wž WÝÿY¡PVÖ@… Nv…éSTÕWWTÎ óØSåWŸHTVÖ`èVK… †?TWäWÉTWª Y¤`kTWçÅYŠ xy<ÕYÆ N…éSÚQW£fTTTTšWè †WÚ ñySäWTÎW¦W¤ JðS/@… [ò:…ƒ£TY<TÊ@… øVÕWÆ &JðY/@… `ŸTWTÎ N…éPRÕfTT¶ †WÚWè N…éST߆W{ fÛTÿYŸWT`äSÚ (140)

(6.140) “Səfehlik üzündən anlamadan öz uşaqlarını öldürən və Allahın onlara verdiyi ruzini (müqəddəs saydıqları heyvanları) Allaha iftira yaxaraq haram edənlər, şübhəsiz ki, ziyana uğramışlar. Həqiqətən, onlar (haqq yoldan) azmış, doğru yolu tapa bilməmişlər”.

Allah müşriklərin düşdüyü ziyan haqqında xəbər verərək onların düşüncəsizliyini ifşa edir. Onlar dinlərindən, uşaqlarından və ağıllarından məhrum oldular. Sağlam təfək­kür əvəzində şərəfsiz axmaqlıq və azğınlıq onların ayrılmaz keyfiyyətinə çevrildi. Allah Öz mərhəməti sayəsində onlar üçün ruzi kimi hazırladığı nemət­lərdən onlar həzz almağı özlərinə haram etdilər. Onlar Onun nemətini rədd etdilər və bununla da qane olmadılar. Onlar Allahın halal elan etdiyi neməti haram adlandırdılar. Bu zaman onlar Allaha müdhiş böhtan atdılar və elə yalan danışmağa cəsarət etdilər ki, bunu ancaq inadkar kafirlərdən gözləmək olardı. Müşriklər dərin azğınlığa qərq oldular və öz çoxsaylı təşəbbüs­lərində doğru yol ilə yönəldilmədilər.

! WéSåWè v÷Y¡PVÖ@… VK†fTT­ßVK… xŒHTPVÞW– xŒHTW®èS£`ÅQWÚ W¤`kTWçÆWè xŒHTW®èS£`ÅWÚ ðÔpPVÞÖ@…Wè WÃ`¤QW¥Ö@…Wè †[TÉYÕWT`SÚ ISãSTÕS{RK… fûéST`TÿQW¥Ö@…Wè fû†QWÚQS£Ö@…Wè †_TäY‰HTW­WTSÚ W¤`kTWçÆWè &xãY‰HTW­WTSÚ N…éSTÕS{ ÝYÚ ,-YâX£WÙVT’ :…W¢XM… W£WÙ<T’VK… N…éSTŽ…ƒòWè ISãPVÍWš WzóéTWTÿ $-YâY †fTTTT±Wš ‚WWè &N…;éTSTÊX£pT©STŽ ISãPVTßMX… ‚W JñˆY™STÿ fûkYTÊX£pT©SÙ<Ö@… (141)

 (6.141) “Yer üzünə sərilmiş və sərilməmiş bağ-bağatı (bostanları və bağları), dadları müxtəlif xurmanı və taxılı, bir-birinə həm bənzəyən, həm də bənzəməyən zeytunu və narı yaradan Odur. (Onların hər biri) bar verdiyi zaman barından yeyin, yığım günü haqqını (zəkatını, sədəqəsini) ödəyin, lakin israf etməyin. (Allah) israf edənləri sevməz!”

Allahın halal etdiyi ev heyvanlarına və əkinlərə müşriklərin bəslədiyi münasibəti xatırlatdıqdan sonra, O, bildirir ki, əkinlər və ev heyvanları qullara verilən nemətdir və buna görə insanlar onunla əlaqədar olan maddi vəzifələrini yerinə yetirməlidirlər.

Allah cürbəcür ağaclar və müxtəlif bitkilərlə dolu bağlar yaratmışdır. Onların bəziləri qəfəsəlidir və bunların sayəsində ağacların budaqları onlara sarmaşaraq yerin üstünə ucalır, digərləri qəfəsələrə ehtiyac duymur, çünki o ağacların möhkəm gövdələri bunu gərəksizləşdirir, digərləri isə sürünən bitkilərdir. Bütün bunlar onu göstərir ki, bağlar olduqca böyük faydalar verir və məhz Fövqəluca Allah qullarına qəfəsələrdə[7] ağac əkməyi öyrətmişdir.

O, bir yerdə bitən və eyni sudan qidalanan xurma ağacları və dənli bitkilər xəlq etmişdir, lakin onlar dad-tamına görə bir-birindən üstün və ləzzətlidir. Bütün bitkilərin arasından Allah xurma ağaclarını və dənli bitkiləri xüsusilə ayırıb fərqləndirmişdir, çünki onlar daha çox xeyir verir və əksər insanlar üçün əsas qida məhsuludur. O, həmçinin zeytun və nar yaratmışdır ki, ağacları bir-birinə çox oxşayırsa da, meyvələri həm formaca və həm də dadına görə fərqlənir.

Allah bu meyvəli bağları nə üçün yaratmışdır? Sanki bu suala cavab olaraq, O, bəyan edir ki, onları qullarının istifadəsi üçün yaratmışdır. İnsanlar xurmanı və taxılı yemək üçün istifadə edə bilər və məhsulu yığdıqları gün verməli olduqları borclarını ödəməlidirlər.

Burada söhbət becərilən bitkilərdən götürülən məhsulun ən az həddinə uyğun olaraq ödənilən zəkatdan gedir. Allah taxıl məhsulunun zəkatını yığım günü ödəmək hökmü vermişdir, çünki bu müddətin gəlib çatması bütöv bir ilin keçməsinə bərabərdir. Bundan başqa, kasıblar və ehtiyac içində olanlar məhz bu günü səbirsizliklə gözləyirlər və həm də bu gündə kəndlilər vacib zəkatı asanlıqla ödəyə bilirlər, çünki onlar məhsuldan verməli olduqları bir hissəni özlərinə qalacaq hissədən çətinlik çəkmədən ayıra bilirlər.

Sonra Allah yeməkdə ifrata varmağı, yediyindən artıq ye­məyi, kəndlinin zəkat verəcəyi məhsulun da bir hissəsini yeyəcə­yinə qatmasını qadağan edir. Allah zəkat verəndə də ifrata var­mağı və onu vacib olduğundan artıq verməyi və bununla özünə, ailəsinə və borc götürdüyü insanların haqqına zərər vurmağı qadağan edir. Sadalanan bu əməllər Allahın qadağan etdiyi israfçılıqdır. O istəmir ki, qulları belə hərəkət etsinlər. Əksinə, belə əməllər Allahın nifrətinə səbəb olur.

Bu ayədən həmçinin aydın olur ki, müsəlmanlar meyvə­lərdən və taxıl bitkilə­rindən zəkat verməlidirlər. O zəkatı bir il keçdikdən sonra deyil, məhsulun yığımı günü verilməlidir. Bu növ mülkiyyətin məhsulundan zəkat bir dəfə verilir və hətta bundan sonra həmin məhsul anbarda bir neçə il qalsa da, həmin yığıma görə təkrar zəkat verilmir, çünki Allah hər məhsuldan ancaq yığım günü ödəməyi əmr etmişdir. Bu qaydadan istisna ticarət üçün təyin olunmuş meyvə və taxıla aiddir.

Bu ayədən həmçinin aydın olur ki, əgər təbii fəlakət nəticəsində meyvə və taxıl məhsulları yığım vaxtınadək tələf olduqda məhsulun sahibi (məhsul onun səhlən­karlığı üzündən itirilməmişsə) zəkatın ödənilməməsinə görə məsuliyyət daşımır. Ayədən həm də belə bir nəticə çıxır ki, zəkatın ödənilməsi vaxtı çatanadək xurma və taxıldan yeməyə icazə verilir və özü də, məhsulun yeyilən hissəsi zəkatın ölçüsünün müəyyənləşdirilmə­sində nəzərə alınmır, çünki o, yığım dövrünə qalan məhsuldan ödənilir. Məhz buna görə, Muhəmməd Peyğəmbər (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) məhsul yığımı vaxtı onu dəyərləndirmək, ödəniləcək zəkatın ölçüsünü müəyyənləşdirmək və məhsul sahibinin yığımadək yeyə biləcəyi və ya başqalarına paylaya biləcəyi zəkatın üçdə bir və ya dörddə bir hissəsini özlərinə saxlamağa icazə vermək üçün zəkatı müəyyənləşdirən səlahiyyətli şəxslər göndərərdi.

fÛYÚWè gyHTWÅ<TßKV‚ô@… _àTTVÖéSÙWš &†_TT®ó£TWTÊWè N…éSTÕS{ †QWÙYÚ SØRÑWTÎW¦W¤ JðS/@… ‚WWè N…éSÅY‰QWWTŽ g‹HWéñ¹Sž &XÝHTð¹`~TPV­Ö@… ISãPVTßMX… óØRÑVÖ QbèSŸWÆ bÜkY‰QSÚ (142)

(6.142) “Yük daşıyan və (yunlarından) döşək düzəldilən heyvanları da (yaradan Odur). Allahın sizə verdiyi ruzilərdən yeyin və şeytana uymayın. Şübhəsiz ki, o sizin açıq-aşkar düşməninizdir”.

Allah ev heyvanlarını yük daşımaq və minik kimi istifadə etmək və həmçinin bu məqsədlər üçün kiçikliyinə görə yaramayanları yaratmışdır. Sonunculara aid olanlar köşəklər[8] və digər heyvanlardır. Bu iki qrup ev heyvanları öz yararlığına görə yük daşıyanlara və minik üçün istifadə olunanlara ayrılırlar. Bu heyvanların ətinin yeyilmə­si­nə və başqa məqsədlər üçün istifadə edilməsinə gəldikdə isə bunlardan ötrü istənilən ev heyvanı istifadə edilə bilər. Əlbəttə, bu zaman insanlar şeytanın yolları ilə getmə­mə­li­dirlər. Bu yollardan biri də Allahın yeməyə halal etdiyinin bir hissəsini haram saymaqdır. Şeytan bəşəriyyətin açıq düşmənidir; o, insanlara özlərinə zərər vuran işləri görməyə əmr edir və onları əbədi bədbəxtliyə məruz qoyur.

WàW~YÞHTWÙV’ w$“.Wè`¦VK… WÝYQÚ gÜ<K†UfTTµÖ@… gÜ`kTWÞ<T’@… WÝYÚWè X¥TT`ÅWÙ<Ö@… %gÜ`kTWÞ<T’@… `ÔSTÎ XÝ`TTÿW£W{PV¡Ö:…ƒò W×QW£Wš YzKV… XÜ`kTW~W‘ßKR‚ô@… †QWÚKV… pŒWTÕWÙWT<®@… Yã`~TVÕWÆ S׆Wš`¤VK… $XÜ`kTW~W‘ßKR‚ô@… øYTßéTTSLùTQY‰WTß ]y<ÕTTYÅYŠ ÜMX… `ySÞS{ WÜkYÎYYŸHTfTT² (143) WÝYÚWè XÔYTŠ‚XMô@… gÜ`kTWÞ<T’@… WÝYÚWè X£WÍW‰<Ö@… %gÜ`kTWÞ<T’@… `ÔSTÎ XÝóTTÿW£W{PV¡Ö:…ƒò W×QW£Wš YzKV… XÜ`kTW~W‘ßKR‚ô@… †QWÚKV… pŒWTÕWÙWT<®@… Yã`~VÕWÆ S׆Wš`¤VK… $XÜ`kTW~W‘ßKR‚ô@… `×KV… `ySÞS{ ƒò:…WŸfTTäTS® <¢XM… SØS|THùJð²Wè JðS/@… &…W¡THTWäYŠ óÝWÙWTÊ ñyTWTÕ<ÀºVK… XÝQWÙYÚ uüW£WT<Ê@… øVÕWÆ JðY/@… †_TŠY¡W{ QWÔTTgµS~TPYÖ ð§†PVTÞÖ@… Y¤`kTWçÅYŠ %\Ø<ÕYÆ QWÜMX… JðW/@… ‚W ÷YŸ`äWTÿ W×óéTWÍ<Ö@… fûkYÙYÕHTJðÀ¹Ö@… (144)

(6.143) “(Allah o heyvanları) səkkiz cift yaratdı: (erkək və dişi olmaq üzrə) bir cüt qoyun və bir cüt keçi. De: “(Allah) iki erkəyi, yoxsa iki dişini, yaxud da iki dişinin qarınlarındakı (müxtəlif cinsli) balaları haram etdi? Əgər (Allahın nəyi halal, nəyi haram buyurduğunu bildiyinizi) doğru deyirsinizsə, bir elmə əsaslanaraq (bu haqda) mənə xəbər verin!”

(6.144) “(Həmçinin erkək və dişi olmaqla) bir cüt dəvə və bir cüt inək. De: “(Allah) iki erkəyi, yoxsa iki dişini, yaxud da iki (müxtəlif cinsli) dişinin qarınlarındakı balaları haram buyurdu? Yoxsa Allah bunu (iddia etdiyinizi) sizə tövsiyə etdiyi zaman (orada) şahid idiniz? Heç bir biliyi olmadan insanları (haqq yoldan) azdırmaq üçün Allaha qarşı yalan uyduran şəxsdən daha zalım kim ola bilər? Həqiqətən, Allah zalım tayfanı doğru yola salmaz!”

Allah bu ayələrdə insanlara bəxş etdiyi, təmiz və halal ev heyvanlarını xatırladır. Onlara aid olanlar: qoçlar və qoyunlar və həmçinin keçilər və dişi keçilərdir. Ev heyvanlarının bu qəbildən olan bütün növlərini istisnasız olaraq yeməyə icazə verilmişdir və onların arasında heç bir fərq yoxdur. Lakin müşriklər onlardan bəzilərini haram elan etmiş və bəzilərini də təkcə kişilərin yeməsinə icazə vermişdilər.

Belə olduqda Allah Öz Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) əmr edir ki, müşrikləri, onların halal saydıqları heyvanlarla haram saydıqları heyvanlar arasında heç bir fərqin olmadığına əmin etsin. Ona (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) belə demək hökmü verilmişdi: “Məgər Allah sizə bütün erkək qoyunları və ya erkək keçiləri yeməyi qadağan etmişdi? Yox, siz bunu iddia etmirsiniz. Məgər Allah sizə bütün dişi qoyunları və ya dişi keçiləri yeməyi qadağan etmişdi? Yox, siz bunu da iddia etmirsiniz. Siz bu heyvanların bütün erkəklərinin və ya bütün dişilərinin haram olduğunu hesab etmirsiniz. Onda dişilərin bətnində dişi və ya erkək cinsdən olan balalardan başqa daha nə ola bilər? Doğrudanmı Allah sizə erkək qoyunların və erkək keçilərin qarışıq cinsini haram etmişdir? Yox, siz bunu da demirsiniz. Beləliklə, əgər Allah sadalanan üç haramdan heç birini sizə nazil etməmişsə, bəs onda siz, ümumiyyətlə, nəyə istinad edirsiniz? Əgər sizin iddia və bəyanatlarınız doğrudursa, möhkəm biliklərə əsaslanaraq bu barədə mənə məlumat verin”.

Tamamilə aydındır ki, müşriklər, sadalanan üç iddianın birindən başqa, öz əməllərinə ağlabatan bir izahat verə bilmədilər, lakin o bir iddianı da cavablandırmadılar. Onlar bəzi heyvanlar üçün xüsusi adlar uydurmuş, qadınlara onlardan bəzilərini yeməyi haram etmiş, heyvanlardan bəzilərini müəyyən vaxtlar üçün toxunulmaz elan etmiş və daha bir sıra belə baxışlara tərəfdar çıxmışlar ki, onlardan hər biri, heç şübhəsiz ki, onların tamamilə cahil olmasının nəticəsi və tutqunlaşmış idrakının və yaramaz təxəyyüllərinin məhsulu idi. Allah onların xeyrinə dəlillər nazil etməmişdi və onlar özləri də iddialarını inandırıcı sübutlarla əsaslandıra bilmədilər.

Sonra isə Allah bu qayda ilə erkək və dişi dəvələr arasında, həmçinin, kəllərlə inəklər arasında fərqlərin olmadığını açıqlayır. Müşriklərin baxışlarının yanlışlığı və qüsurluluğu aşkar olduqdan sonra, Allah onları inandırdı ki, vəziyyətdən yeganə çıxış yolu Allahın şəriətinin yerinə yetirilməsidir: “Allah sizə belə etməyi tapşıranda siz iştirak edirdiniz? Sizin öz nəzəriyyələrinizin doğruluğunu əsaslandırmağa bir imkanınız qalmışdır. Siz bəyan etməlisiniz ki, Allah bunu sizə tapşırmışdır və Öz elçilərinə vəhy nazil etdiyi kimi, sizə də vəhy nazil etmişdir. Bundan başqa, siz bəyan etməlisiniz ki, sizə nazil edilən vəhy əvvəlki elçilərin təbliğ etdiklərindən və əvvəlki Kitablardan nazil edilənlərdən fərqlidir”.

Əgər onlar belə bir şey bəyan etsəydilər, onlar dəhşətli bir böhtan atmış olardılar ki, bu da hamıya aydındır. Heç bir biliyi olmadan insanları yoldan çıxartmaq üçün Allaha böhtan atandan da zalım kim ola bilər? Belə bir insan Onu nəinki sadəcə aldadır. O, bunu ona görə edir ki, dəlillərə və sübutlara əsaslanmadan, sağlam mühakiməni və müqəddəs mətnləri əldə rəhbər tutmadan  Allahın qullarını Onun yolundan sapdırsın. Həqiqətən, Allah heç vaxt yer üzündə özbaşınalıq etmək niyyətində olan və Ona yalan satan zalımları doğru yola yönəltmir.

ÔSTÎ Jð:‚ ñŸY–VK… Á :†WÚ ƒøYš`èRK… JðøVÖXM… †[TÚQW£W™SÚ uøVÕWÆ xyYƆVº ,,ISãSÙWÅp¹WTÿ :‚PVMX… ÜKV… fûéRÑWTÿ ZàWTT`~TWÚ `èVK… †_ÚW  †[TšéSÉpT©QWÚ `èVK… WØTT`™VÖ w£ÿX¥ÞYž ISãPVTßXM†WTÊ e¨`–Y¤ `èVK… †[TÍpT©YÊ QWÔTYåKR… X¤`kTWçÅYÖ JðY/@… -&YãYŠ XÝWÙWTÊ QW£ñ¹p¶@… W¤`kTWçÆ wçÆWTŠ ‚WWè x †WÆ QWÜXM†WTÊ ðÐQWTŠW¤ c¤éSÉWTçÆ cy~YšQW¤ (145)

 (6.145) “(Ey Elçim!) De: “Mənə gələn vəhylər içərisində murdar olduqları üçün ölü heyvan, axar qan, donuz əti və ya Allahdan başqasının adı ilə (bismillah deyilmədən) günah olaraq kəsilmiş heyvanlar istisna olmaqla, hər hansı bir kəsin yediyi yeməklər içərisində haram buyurulan bir şey görmürəm. Bununla yanaşı, hər kəs məcburiyyət qarşısında qalsa, həddi aşmadan, zəruri ehtiyacını ödəyəcək qədər (bunlardan yesə, Allah ona cəza verməz)”. Çünki sənin Rəbbin, həqiqətən, bağışlayandır, rəhm edəndir!”

Onlar halalı haram bəyan etdiklərinə və bunu yalandan Allahın adına çıxdıqlarına görə müşrikləri qınadıqdan sonra, onların müdhiş yalanını ifşa etdikdən sonra, O, Öz Elçisinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) əmr edir ki, Onun doğrudan da haram etdiyini onların bilməsi üçün onlara izah etsin ki, insanlar bundan başqa qalanlarının halal olduğunu və hər kim ki, halal olanı haram elan edərsə, onun yalançı olduğunu bilsinlər, çünki gerçək olan, təkcə Onun Elçisinin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) dili ilə deyilmiş Allahın haramlarıdır.

Bu ayədə Allah Peyğəmbəri Muhəmmədə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) əmr edir ki, təkcə yeyilməsi haram olan şeylərin yeyilməsinin qadağan olunduğunu xəbər versin və bu haram şeylərin başqa məqsədlər üçün istifadə edilə bilməsi məsələsi ilə işi olmasın.

Ölü (heyvanın) ətinin yeyilməsi qadağan edilmişdir. Ölü heyvan əti deyildikdə, şəriətə uyğun olmayaraq kəsilən istənilən heyvanlar nəzərdə tutulur. Uca Alla buyurur: “Ölü (kəsilmədən ölüb murdar olmuş) heyvan, qan, donuz əti, Allahdan başqasının adı ilə (bismillah deyilmədən) kəsilmiş, boğulmuş, (küt alət və ya silahla) vurulmuş, (bir yerdən) yıxılaraq ölmüş, (başqa bir heyvanın buynuzu ilə) vurulub gəbərmiş, vəhşi heyvanlar tərəfindən parçalanıb yeyilmiş – canı çıxmamış kəsdiyiniz hey­van­lar müstəsnadır...” (Maidə, 5/3).

Həmçinin axıdılmış qanı içmək də qadağan edilmişdir. Axıdılmış qan dedikdə, kəsildiyi zaman heyvanların cəmdəyindən çıxan qan nəzərdə tutulur. Bu qan kəsilən heyvanda qalarsa, o, insanlar tərifindən yeyildikdə onlara zərər verə bilər, cəmdəyindən axıb yerə töküldükdə isə, belə ətin istifadə edilməsi zərərli nəticələr təhlükəsi yaratmır. Bu ifadədən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, kəsildikdən sonra heyvanın ətində və damarlarında qalan qan təmiz və halaldır.

Donuz ətinin istifadə edilməsi də haramdır. Donuz əti, bundan əvvəl xatırlanan haram şeylər kimi murdardır, natəmizdir və zərərli məhsuldur. Allah insanlara rəhm edərək, onları yeməyi qadağan etmişdir ki, insanları hər cür murdar və natəmiz şeylər­dən uzaqlaşdırsın.

Bundan başqa, Allahın xatiri üçün kəsilməmiş, bütlərə və müşriklərin sair tanrıçalarına qurban edilmiş heyvanların ətindən istifadə etmək də qadağan edilmişdir, çünki belə hərəkətlər günaha batma və Allaha itaətdən boyun qaçırma əməlidir.

Lakin əgər şərait insanı haram məhsulu yeməyə məcbur etdikdə, əgər o, yeməyə başqa bir şey tapmadıqda və həyatı üçün təhlükə olduğunu gördükdə[9], onda Allah ona o ərzaqdan yeməyə bir şərtlə icazə verir ki, həmin şəxs Allaha itaətsizlik göstərməsin və zəruri həddi aşmasın, yəni əgər o, bunu zəruriyyət olmadan etmək istəməsin və ehtiyacı olduğundan çox yeməsin.

Bu ayədə sadalanan məhsulların yemək üçün nəyə görə yeganə haram edilənlər adlandırılması barədə İslam alimləri müxtəlif rəylər söyləmişlər. Axı məlumdur ki, vəhşi heyvanların və vəhşi quşların ətinin yeyilməsi də haram edilmişdir, halbuki bu ayədə onların barəsində bir söz deyilmir.

Bəziləri hesab edirdilər ki, bu ayə Allahın qalan bütün məhsulları haram etdiyindən əvvəl nazil edilmişdir və buna görə, onun məhdud mənası daha sonrakı haramlarla ziddiyyət təşkil etmir, axı onlar, bu ayə nazil edilənə qədər, Vəhylərdə[10] öz əksini tapmamışdı. Digər alimlər isə hesab edirdilər ki, bu ayə özündə, bəzilərinin adı açıq verilmiş, bəziləri isə ayənin mənasına və nazil olunan harama görə müəy­yən­ləş­dirilən bütün qadağan olunmuş məhsullara aiddir.

Fövqəluca Allah bildirir ki, donuz ətinin yemək üçün istifadə edilməsi ona görə haramdır ki, o – murdardır. Ola bilsin ki, ölü ətinin yeyilməsi və qanın içilməsi də buna görə haram edilmişdir. Murdarlıq – bütün haram edilmiş məhsullara şamil edilir. Allah Öz qullarına bütün pis və iyrənc məhsulları yeməyi haram etmişdir ki, onları belə çirkin şeylərə toxunmaqdan çəkindirsin. Yemək üçün istifadə edilən murdar şeylərin daha təfərrüatlı izahı Quran ayələrini şərh edən və onların mənasını açıqlayan Sünnədə göstərilir.

Əgər Fövqəluca Allah təkcə bu ayədə sadalanan məhsulları yeməyi haram etmişdirsə və qadağan hökmü vermək təkcə Onun haqqıdırsa, onda Onun halal etdiyini qadağan edən müşriklər böhtançı imişlər və onlar öz Rəbbinə qarşı iftira atırmışlar və Ona Onun söyləmədiyini şamil edirmişlər.

Əgər bu ayədə donuz əti xatırlanmasaydı, böyük inamla demək olardı ki, deyilənlər yeyilməsi haram edilmiş ev heyvan­larına aiddir. Bu parçanın mətnindən görünür ki, Allah, Onun halal etdiyini haram sayan və öz hisslərinə qapılaraq boşboğazlıq edən müşriklərin baxışlarını təkzib etməyi qərara almışdır. Deməli, ev heyvanı ancaq gəbər­dikdə və ya Allahın adı çəkilmədən kəsildikdə, onun ətini yemək haram edilmişdir. Qalan bütün hallarda isə onun yeyilməsi halaldır. Belə bir şərhi nəzərə alsaq, onda donuz ətinin bu ayədə xatırlanmasını, bəzi cahillərin donuzları ev heyvanlarına aid etməsi ilə izah etmək olar. Məhz cahil xristianlar və onların tayları bunu belə hesab edirlər. Onlar donuzları ev heyvanları kimi bəsləyir, yeməyə icazə verir və donuzla ev heyvanları arasında heç bir fərq qoymurlar.

øVÕWÆWè fÛTÿY¡PVÖ@… N…èS †Wå †WTÞ`ÚQW£Wš QWÔS{ ÷Y¢ w$£SÉñÀº fÛYÚWè X£WÍW‰T<Ö@… gyTWÞWçÅ<Ö@…Wè †WTÞ`ÚQW£Wš óØXä`~VÕWÆ :†WÙSäWÚéS™S® ‚PVMX… †WÚ pŒVÕWÙWš :†WÙSåS¤éSäRÀº XèVK… :†fTTTTTÿ…WéW™<Ö@… `èVK… †WÚ ð¸VÕWpTTž@… &wØ<À¹WÅYŠ ðÐYÖ.V¢ ySäHTTWTÞ`TÿW¥W– `$ØXäX~pTTçÅW‰YŠ †PVTßMX…Wè WÜéSTÎYŸHTf±VÖ (146)

 (6.146) “Yəhudilərə dırnaqlı heyvanların hamısını haram etdik. İnək və qo­yu­nun bellərinə və ya bağırsaqlarına yapışan, yaxud sümüklərinə qarışan yağlar müstəsna olmaqla, onların piylərini də yəhudilərə haram buyurduq. Həddi aşdıq­larına görə onları belə cəzalandırdıq. Şübhəsiz ki, Biz sözündə doğru olanıq!”

Allah müsəlmanlara ancaq murdar olan şeyləri yeməyi haram etmişdir ki, onları hər cür zərərli və napak şeylərdən qorusun. Kitab əhlinə gəldikdə isə, Allah hətta bir sıra təmiz məhsulları da onlara itaətsizliklərinə görə cəza kimi qadağan etmişdir. Yəhudilərə isə dəvə əti və bütün digər ikidırnaqlı olmayan heyvanları və həmçinin inək və qoyun­ların bəzi hissələrini (bağırsaq piylərini və qoyun quyruqlarını) yemək qadağan edilmişdi. Onlara digər piyləri yemək halal olunmuşdu, çünki Allah təkcə o heyvanların belinə və bağırsaqlarına yapışan piyi və yaxud sümüklərə qarışmış piyi istisna etmişdi.

Allah yəhudilərə bu qadağaları onlar zalımlıq etdiklərinə, Onun və Onun qulla­rının qarşısında öz vəzifələrini yerinə yetirmədiklərinə görə bir cəza kimi nazil etmişdi. O, həmişə doğru danışır və haqlı olur və ancaq doğru qərarlar qəbul edir. Kimin nitqi Onun sözlərindən doğru ola bilər? Qəti iman sahibi olan insanlar üçün kimin qanunları Onun hökmlərindən daha yaxşı ola bilər?

ÜXM†WTÊ ðÏéSTŠPV¡W{ ÔSÍWTÊ óØS|QSTŠQW¤ èS¢ xàWÙ`šW¤ xàWÅTYª.Wè ‚WWè QS W£STÿ ISãTTSª<K†WTŠ XÝWÆ YzóéTWÍ<Ö@… fûkYÚX£`•SÙ<Ö@… (147)

 (6.147) “Əgər onlar səni yalançı hesab etsələr, de: “Rəbbiniz böyük mərhəmət sahibidir. Onun günahkar bir tayfaya (verəcəyi) əzabın da qarşısı alına bilməz!”

Ey Muhəmməd! Əgər müşriklər səni yalançı saysalar da onları cəlb etməklə və qorxutmaqla aralarında dəvətini davam etdir. Onlara xəbər ver ki, Allah, bütün məxluq­larına aid etdiyi çox geniş mərhəmət sahibidir. Qoy onlar bu nemətə yaxınlaşmağa tələssinlər və müvafiq əməllər yerinə yetirsinlər. Belə əməllərin ən başlıcası sənin peyğəmbərliyini və Təlimini qəbul etmələridir, axı çoxsaylı günahlar və cinayətlər törədən insanlardan Rəbbin verəcəyi cəzanın qarşısını almaq mümkün olmayacaqdır. Qoy onlar Allahın cəzasını insanlara yönəldən günahlardan çəkinsinlər. Bu günahlardan ən böyüyü sənə iman gətirməməkləridir.

ñÓéSÍW~TWª WÝÿY¡PVÖ@… N…éS{W£T`®VK… óéTVÖ ƒò:†TW® JðS/@… :†WÚ †WTÞ`{W£T<®VK… :‚WWè †WTßSê:†TWTŠ…ƒò †WTÞ`ÚQW£Wš‚WWè ÝYÚ &wòpøTW® ðÐYÖ.W¡W{ ð‡PV¡VÒ fÛTÿY¡PVÖ@… ÝYÚ `yXäYÕ`‰TWTÎ uøQWTWš N…éSTÎ…V¢ %†WÞfTTTª<K†WTŠ `ÔSTÎ `ÔWå ØS{WŸÞYÆ óÝYQÚ xy<ÕYÆ SâéS–X£pSTWTÊ $:†WTÞVÖ ÜMX… fûéSÅY‰PVWTŽ ‚PVMX… QWÝJðÀ¹Ö@… óÜMX…Wè `ySßKV… ‚PVMX… WÜéS²S£í<ðmž (148)  `ÔSTÎ YãPVÕYÕWTÊ SàQW•S™<Ö@… $SàWçÅYÕHTW‰<Ö@… óéVÕWTÊ ƒò:†TW® óØRÑHTúWŸWäVÖ WÜkTYÅWÙ`–VK… (149)

(6.148) “Müşriklər belə deyəcəklər: “Əgər Allah istəsəydi, nə biz, nə də atalarımız müşrik olar və nə də biz bir şeyi haram edə bilərdik. Onlardan əvvəlkilər də (öz peyğəmbərlərini) belə təkzib etmişdilər. Nəhayət, əzabımızı daddılar. (Onlara) de: “Bizim qarşımıza çıxara biləcək bir elminiz varmı? Siz yalnız zənnə qapılır və yalan uydurursunuz!”

(6.149) “De: “Tutarlı dəlil yalnız Allaha məxsusdur. Əgər O istəsəydi, sizin hamınızı doğru yola yönəldərdi”.

Allah xəbər verir ki, müşriklər Onun qədərini dəlil gətirməklə bütlərə ibadət etmələrinə və Onun halal qıldığını haram etmələrinə bəraət qazandırmağa çalışacaq və güman edəcəklər ki, əgər O, bütün xeyri və şəri yaratmışsa, onda ilahi qədəri bəraət almağa çalışmaq onları qınanmaqdan xilas edə biləcəkdir. Hər şey həqiqətən Allahın öncədən dediyi kimi oldu və buna görə digər bir vəhydə xəbər verilir ki, müşriklər belə deyiblər: “...Əgər Allah istəsəydi, nə biz, nə də atalarımız Ondan başqa heç bir şeyə tapınmaz, Onsuz (Allahın razılığı, hökmü olmadan) heç bir şeyi haram etməzdik...” (Nəhl, 16/35).

Fövqəluca Allah buyurmuşdur ki, bütün zamanlarda kafir xalqlar Allahın elçilərinin dəvətini rədd edərək, özlərinə ilahi qədərlə haqq qazandırmağa cəhd göstərmişlər. Bu onlara heç bir fayda verməmiş, lakin Allah onlara əzabverici cəzanı daddırana qədər özlərini eləcə də aparmışlar. Əgər özlərinə belə bəraət qazandırmaq doğru olsaydı, o, onları cəzadan xilas edərdi və Allah da onları amansız cəzaya məruz qoymazdı. Belə cəzanı ancaq ona layiq olanlar çəkirlər. Lakin o bəraət əsassız və şübhəlidir və bunun bir neçə izahları var.

Birincisi, əgər o doğru olsaydı Allah kafirlərdən qisas almazdı.

İkincisi, istənilən bəraət biliklərə və inandırıcı dəlillərə istinad etməlidir. Əgər bəraət həqiqəti əvəz etməyə qadir olmayan zənnə və uydurma yalanlara söykənirsə, onda o əbəs və faydasızdır. Allah qatı mübahisəçi olan müşriklərə təklif edir ki, öz biliklərini və dəlillərini təqdim etsinlər, lakin onlar bunu etmədilər, çünki onların heç bir biliyi, məlumatı yox idi. Əksinə, onlar ancaq zənnə qapılır və yalanlar uydururdular. Öz münasibətlərini yalan və fərziyyələri üzərində quran insan özü də yalançıdırsa və mütləq zərər çəkəcəksə, onda öz münasibətlərini məhz ədalətsizlik, inadcıllıq, şər və nöqsan üzərində bərqərar edən insanlar barəsində nə deyə bilərik?

Üçüncüsü, Allah həqiqəti ən inandırıcı tərzdə insanların nəzərinə çatdırmış və onları öz itaətsizliklərinə bəraət qazandır­maq imkanından məhrum etmişdir. O (Allah), bütün peyğəmbər­lərin və elçilərin yekdilliklə təbliğ etdikləri dəlillər nazil etmişdir. Bu dəlilləri bütün Səmavi Kitablar və peyğəmbərlərin hekayətləri, sağlam ağıl və habelə nöqsansız təhtəlşüur təsdiq edir. Buradan aydın olur ki, bu təkzibolunmaz ayələrlə ziddiyyət təşkil edən nə varsa, hamısı yalandır, çünki təkcə yalan həqiqətin ziddinə ola bilər.

Dördüncüsü, Fövqəluca Allah məxluqlarına iradə və istedad vermişdir ki, onlar bu özəlliklərinin sayəsində öz vəzifələrini yerinə yetirə bilərlər. O, Öz qullarına onların bacara bilməyəcəkləri bir işi görməyi əmr etməmiş və onların qaçına bilməyəcəkləri şeyləri onlara qadağan etməmişdir. Əgər bundan sonra insanlar Onun qədəri və tale ilə özlərinə bəraət qazandırmağa cəhd göstərsələr, onda zalımlıq etmiş və sadəcə inadkarlıq göstərmiş olarlar.

Beşincisi, Fövqəluca Allah insanların törətdikləri əməlləri etmələrinə onları məcbur etmir. Əksinə, qulların əməlləri onların istəkləri ilə müəyyənləşdirilir. Onlar istədikləri zaman bu və ya digər bir işi görə və yaxud onu etməkdən özlərini saxlaya bilərlər. Buna əmin olmaq çox asandır və bunu inkar edənlər ancaq təkəbbürlü adamlardır ki, onlar hətta gördükləri və əllə toxunub hiss etdikləri əşyaları da inkar etməyə hazırdırlar. Hər bir insan könüllü görülən işlərlə, məcburiyyət qarşısında görülən işlərin arasında fərqi görməyə qadirdir, halbuki bütün bunların hamısı Allahın iradəsindən asılıdır və Onun icazəsi ilə baş verir.

Altıncısı, əgər insanlar öz itaətsizliklərinə Allahın qədəri və tale ilə bəraət qazandırırlarsa, onda onların işləri hökmən ziddiyyətli olur. Onlar bu nəticədən qaça bilmirlər. Bir kimsə qədərə və taleyə istinad etməklə özünə bəraət qazandıraraq belə insanları incitdikdə, vurduqda və ya onların malını mənimsədikdə, onlar belə bəraəti qəbul etməz və hətta bundan son dərəcə qəzəblənərlər. Qəribədir ki, onlar Allahın qəzəbinə səbəb olan öz günahları və əməllərinə görə özlərini doğrultmağa cəsarət göstər­dikləri dəlillərə istinad etdikləri halda, insanların onları incidərkən özlərinə bəraət qazandırmağa çalışdıqları eyni dəlillərlə heç vaxt razılaşmırlar.

Yeddincisi, Allahın qədəri və tale ilə özlərini doğruldaraq, kafirlər bəraət axtarmırlar, çünki onlar öz dəlillərinin əsassızlığını çox gözəl başa düşürlər. Onların yeganə məqsədi haqq müdafiə­çilərini təkzib etmək və onları istənilən mümkün üsullarla məğlub etməkdir ki, bunun üçün onlar doğru və ya əyri saydıqları bütün hər şeydən istifadə edirlər.

`ÔSTÎ QWØSTÕWå SØRÒƒò:…WŸWäTS® WÝÿY¡PVÖ@… fûèSŸWäpT­WTÿ QWÜKV… JðW/@… W×QW£Wš $…W¡HTWå ÜXM†WTÊ N…èSŸXäW® ð„TWTÊ `ŸfTTTTTäpT­WTŽ &`ySäWÅWÚ ‚WWè `ÄTY‰PVWTŽ ƒò:…ƒé`åVK… fÛTÿY¡PVÖ@… N…éSTŠPV¡VÒ †WÞYHTWTÿ†LWTTTYŠ fÛTÿY¡PVÖ@…Wè ‚W WÜéSÞYÚ`ëSTÿ YáW£Yž›‚@†YŠ ØSåWè `yXäQYTŠW£YŠ  fûéSTÖYŸ`ÅWTÿ (150)

 (6.150) “De: “Bunu (haram saydıqlarınızı) Allah haram buyurmuşdur deyə, şəhadət verəcək şahidlərinizi gətirin!” Şayəd onlar (yalandan) şahidlik etsələr, sən onlarla birlikdə şahidlik etmə, ayələrimizi yalan hesab edənlərin və axirətə inanmayan­ların nəfslərinin istəklərinə uyma. Onlar (bütləri) öz Rəbbinə tay tutarlar.

Ey Muhəmməd! Allahın halal buyurduğunu qadağan edənlərə və Ona iftira atanlara əmr et ki, onlar belə qadağaların Allah tərəfindən nazil olunduğunu təsdiq edən şahidlərini çağırsınlar. Onlar belə təklifi eşidərək iki şeydən birini etmək məcburiyyə­tində qalacaqlar. Əgər onlar bunu təsdiq edən şahidlər gətirməsələr, onda onların iddiala­rı­nın yalan və təsdiq olunmadığı aşkar olacaqdır. Əgər onlar bu qadağaları təsdiq edən şahidlər tapsalar, onda o şahidlərin ən yalançı və günahkar adamlar olduğu üzə çıxacaq ki, insanlar onların şahidliyini qəbul etməyəcəklər, çünki ədalətli insanlar belə şeyləri heç vaxt təsdiq etməzlər.

Buna görə Fövqəluca Allah Onun ayələrini yalan sayan, Axirət həyatına inanmayan və bütlərini və uydurulmuş tanrıça­larını öz Rəbbi ilə bərabərləşdirənlərə şahidlik etməyi və onların niyyətlərinə göz yummağı Öz Peyğəmbərinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) və onun ardıcıllarına qadağan etmişdir. Onlar Qiyamət gününü inkar edir və tövhidə etiqad göstərmirlər. Onların niyyətləri ancaq Allaha şərik qoşmaqla və haqqı danmaqla bağlıdır, çünki insanların niyyətləri həmişə onların etiqadı ilə müəyyən olunur. Onlar, Allahın, yaratdığı ən yaxşı məxluquna, onların ardınca getməməyə və onların şahidlik etdiklərinə şəhadət verməməyə  əmr etdiyinə layiqdirlər. Bütün bunlar onu göstərir ki, onlar Allahın halal qıldığını, yalnız öz yanlış niyyətlərinə istinadla haram edirdilər.

 ! `ÔSTÎ Np…éWTÖ†WÅWTŽ SÔ`TŽVK… †WÚ W×QW£Wš óØS|QSŠð¤ $óØS|`~VÕWÆ Jð‚KV… N…éRÒX£pT­STŽ -YãYŠ $†_TLTT`~fTT® XÝ`TÿWŸYÖHWé<Ö@†YŠWè $†_TÞHTW©`šXM… ‚WWè Nv…éSTÕSTpTÍWTŽ ØS{WŸHTVÖ`èKV… óÝYQÚ $wÌHTVÕT`ÚXM… SÝ`™PVTß óØS|STÎS¦ó£WTß $óØSå†UfTTTTTÿXM…Wè ‚WWè N…éSTŠW£pTÍWTŽ ð¬Yš.WéWÉ<Ö@… †WÚ W£TTWäVÀº †fTTäT`ÞYÚ †WÚWè $fÛV¹WŠ ‚WWè N…éSTÕSTpTÍWTŽ f¨pTÉPVÞÖ@… øYPVÖ@… W×QW£Wš JðS/@… ‚PVMX… &QXÌW™<Ö@†YŠ `yRÑYÖ.V¢ ØRÑHùJð²Wè -YãTYŠ `yRÑPVÕWÅVÖ WÜéSTÕYÍ`ÅWTŽ (151)

(6.151) “(Ey Elçim!) De: “Gəlin Rəbbinizin sizə nələri haram etdiyini de­yim: Ona heç bir şərik qoşmayın; ata-anaya yaxşılıq edin; kasıblıq üzündən uşaqlarınızı öldürməyin. Sizin də, onların da ruzisini Biz veririk. Açıq və gizlin pis işlərə yaxın düşməyin. Allahın (qətlini) haram buyurduğu cana qıymayın. (Allah) bunları sizə tövsiyə etmişdir ki, bəlkə, düşünüb anlaya­sınız!”

Fövqəluca Allah Öz Peyğəmbərinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) buyurur ki, bütün insanlara aid yeyinti məhsul­larından, içkilərdən, ifadələrdən və əməllərdən ibarət olan əsas haramlar haqqında Onun halal qıldığını haram edənlərə xəbər versin.

Hər şeydən əvvəl, Allah, bir və ya bir neçəsi olmasından asılı olmayaraq, Ona şəriklər qoşulmasını haram edir. Allaha şərik qoşulması adı altında Onunla bərabər məxluqlara ibadət etmək, onları təkcə Onu ucaltmalı olduqları kimi ucaltmaq və ya təkcə Ona həsr olunmalı şeyi, onlara aid etmək nəzərdə tutulur. Əgər qul Allaha şərik qoşmanın bütün formalarından çəkinərsə, onda o, bütün hallarda tövhidə etiqad və təkcə Ona ibadət etmiş olur. Tək Bir Olan Allaha məhz belə səmimi ibadət və müşrikliyi rədd etmək qulların Onun qarşısında vəzifəsidir.

Sonra Allah qulların məxluqlar qarşısında ən mühüm vəzi­fələrini xatırladır və valideynlərə xoş sözlər söyləməklə, onlarla ən gözəl tərzdə davranmaqla onlara yaxşılıq etməyi əmr edir. Valideynlərə fayda verən və ya onları sevindirən hər hansı söz və hər hansı əməl onlara yaxşı münasibət bəsləmənin təzahürüdür və əgər insan onlara layiqincə yaxşılıq etməyə nail olarsa, onda o, heç vaxt onlara itaətsizlik göstərməz.

Daha sonra Fövqəluca Allah, cahiliyyə zamanında rəhmsiz və zalım müşriklərin etdiyi kimi, kasıblaşacaqlarından və təminat­larının azalacağından qorxaraq oğlan və qız uşaq­la­rını öldürməyi qadağan edir. Əgər insanlara kasıbçılıqdan qorxaraq öz uşaqlarını öldürmək insanlara qadağan edilmişdirsə, onların öz uşaqlarını heç bir səbəb olmadan və ya özgə uşaqlarını öldürməyə qətiyyən haqları yoxdur. Allah valideynləri övladları ilə birlikdə ruzi ilə təmin edəcəyini Öz öhdəsinə götürmüşdür və qoy ata-analar düşün­məsinlər ki, uşaqlarını ruzi ilə onların özləri təmin edirlər. Onlar hətta özlərini belə ruzi ilə təmin etməyə qadir deyillər və uşaqlar onlar üçün heç bir çətinlik törətməz.

Allah çirkin əməllərə yaxınlaşmağı belə qadağan etmişdir. Bu ad altında mənfur ağır günahlar nəzərdə tutulur. Bu günahlar açıq-aydın və gizli ola, bədənlə və ya qəlblə törədilə bilər. Allah onlara yaxın düşməyi də qadağan etmişdir. Bu qadağa, o günahları törətməyə qoyulan qadağadan daha qabarıq tərzdə ifadə olunmuş­dur, çünki o, ondan öncə baş verən və ya onlara səbəb ola bilən bütün əməllərə aiddir.

Allah həmçinin müsəlman kişiləri və müsəlman qadınları, uşaqları və yaşlıları, möminləri və günahkarları və habelə sülh müqaviləsi və ya sazişi ilə toxunulmazlığına zəmanət verilən kafirləri öldürməyi qadağan etmişdir. Lakin insan nikah bağladıq­dan sonra zina edərsə və ya başqa müsəlmanı öldürərsə və yaxud İslamdan üz çevirib  müsəlman icmasını tərk edərsə, edam edilə bilər.

Allah bu hökmlərini Öz qullarına ona görə göndərmişdir ki, onları yadda saxlayıb ağıllansınlar və onlara riayət etsinlər. Buradan aydın olur ki, qullar onlara həvalə edilmiş vəzifələrini onların düşünmək və anlamaq qabiliyyətindən asılı olaraq yerinə yetirirlər.

‚WWè N…éSTŠW£pTÍWTŽ WÓ†WÚ gy~YW~<Ö@… ‚PVMX… øYPVÖ@†YŠ ƒøYå SÝW©`šKV… uøQWTWTš WçÄSTÕ`‰WTÿ I$SâPVŸTS®VK… N…éSTÊ`èKV…Wè WÔ`~W|<Ö@… WÜ…W¦kYÙ<Ö@…Wè Y$¸`©YÍ<Ö@†YŠ ‚W ñÈPYÕTVÑSTß †[©pTÉWTß ‚PVMX… $†WäWÅ`ªSè …V¢XM…Wè `yS<ÕSTÎ N…éSTÖYŸ`Æ@†TWTÊ `éVÖWè W܆W{ …W¢ u$øWTŠó£TSTÎ YŸTT`äWÅYŠWè JðY/@… &N…éSTÊ`èKV… óØS|YÖ.V¢ ØRÑHùJð²Wè -YãTYŠ `yRÑPVÕWÅVÖ fûèS£TPVÒV¡VŽ (152)

 (6.152) “Yetimin malına, xeyirxah məqsəd (onu qoruyub saxlamaq, çoxalt­maq) istisna olmaqla, həddi-buluğa çatana qədər yaxın düşməyin. Ölçüdə və çəkidə düz olun. Biz hər kəsi yalnız qüvvəsi yetdiyi qədər yükləyirik. Söz söylədiyiniz zaman (lehinə və ya əleyhinə danışdığınız adam) qohumunuz olsa belə, ədalətli olun. Allah qarşısındakı əhdi (dini vəzifələrinizi, andlarınızı) yerinə yetirin. (Allah) bunları sizə tövsiyə etmişdir ki, bəlkə, düşünüb öyüd-nəsihət qəbul edəsiniz!”

Yetimlərin malını yeməyin, öz xeyriniz üçün istifadə etməyin və onu zəruriyyət olmadan xərcləməyin. Yetimlərin malını, ancaq onlara fayda verdikdə və ya onların var-dövlətini artırmaq istədikdə, istifadə edin. Bu o deməkdir ki, onlara zərər verdiyi və ya fayda və zərər vermədiyi hallarda yetimlərin malına onlar həddi-buluğ yaşına çatana qədər və öz əmlakına öz bildiyi kimi savadlı sərəncam verməyi bacaranadək yaxınlaşmaq qadağan edilir. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, yetim həddi-buluğ yaşına çatana qədər öz əmlakına müstəqil sərəncam çəkmək hüququna malik olmur və onun hamisi onun əmlakına ən yaxşı tərzdə sərəncam çəkməlidir və bu məhdudiyyətlər yetimin həddi-buluğa çatmasına qədər davam edir.

Ölçü qabını tam doldurun və ağırlığı düzgün çəkin və əgər bu tələbləri qüsursuz yerinə yetirmək istəsəniz, onda sizlərdən heç kimi onun imkanlarından artıq yükləməzlər. Allah insana onun öhdəsindən gələ bildiyi qədər vəzifə tapşırır və ona gücü çatmadığı öhdəliklər vermir. Əgər siz səhlənkarlığa yol vermədən və bəd niyyəti olmadan ölçüdə və çəkidə düzgünlüyə can atsanız, lakin bu zaman səhv etsəniz, Allah sizi bağışlayar və sizə lütfkarlığını göstərər.

Bu ayəyə istinad edərək İslam hüququ əsaslarının biliciləri təsdiq edirlər ki, Allah insana onun imkanlarını aşan vəzifələr həvalə etmir və əgər insan Ondan qorxursa, Onun hökmlərini nöqsansız yerinə yetirmək üçün mümkün olan hər şeyi edirsə, onda o, qalan başqa şeylərə görə məsuliyyət daşımır.

Əgər siz insanlar arasında baş verən münaqişəni həll edirsinizsə və ya onların ifadələrini və əməllərini dəyərləndirir­sinizsə, onda sevdikləriniz haqqında da və xoşlamadıq­larınız haqqında da ədalətli olun və həqiqəti deyin. Tərəfkeş olmayın və insanlara izah etməli olduğunuzu gizlətməyin, çünki sizin xoşu­nuza gəlməyən adamlara və onların dediklərinə qarşı qərəzli yanaşma ədalətsizlikdir və qadağan olunmuş əməldir. Bundan da başqa, əgər din alimi bidətçi baxış tərəfdarlarını tənqid edirsə, o onların hər nəzər nöqtəsinə layiqincə diqqət yetirməli, onların düzgün və yanlış baxışlarını izah etməli, onların doğru etiqada yaxınlığı və ya uzaqlığını ədalətlə dəyərləndirməlidir. Alimlər onu da qeyd edirlər ki, hakim çəkişən tərəflərdən hər hansı birinə nə baxışı və nə də sözü ilə tərəfgirlik etməməlidir.

Allahın Öz qulları ilə hər şeyi özündə ehtiva edən əqd bağladığı zaman onlara həvalə etdiyi öhdəliklərə və qulların öz aralarında bağladıqları müqavilələrə sadiq olun! İnsanlar bu öhdəliklərdən hər birini qüsursuz yerinə yetirməlidirlər. Onları pozmaq və ya yerinə yetirən zaman səhlənkarlıq göstərmək qəti qadağandır.

Allah belə hökmləri sizə ona görə həvalə etmişdir ki, siz onları yadda saxlayasınız və Onun hökmlərini layiqincə yerinə yetirəsiniz və onlarda olan hikməti və dini qanunları dərk edəsiniz.

QWÜKV…Wè …W¡HTWå øYº.W£g² †_Ù~YÍWT`©SQÚ $SâéSÅY‰PVTŽ@†TWTÊ ‚WWè N…éSÅY‰QWWTŽ WÔS‰TTJñ©Ö@… ðËQW£WÉWWTÊ óØRÑYŠ ÝWÆ -&YãYÕ~Y‰fTTª óØRÑYÖ.V¢ ØRÑHùJð²Wè -YãYŠ óØS|PVÕWÅVÖ WÜéSÍPVðððTŽ (153)

(6.153) “Bu, şübhəsiz ki, Mənim doğru yolumdur. Onu tutub gedin. Sizi (Allahın) yolundan sapdıracaq yollara uymayın. (Allah) sizə bunları tövsiyə etdi ki, pis əməllərdən çəkinəsiniz!”

Allah bir çox mühüm əmr və qanunlarını izah etdikdən sonra, onlara daha geniş nəzərdən yanaşmağı xatırladır. Allahın Öz Kitabında şərh etdiyi bu və digər hökmləri bilavasitə Allaha və Rəbbin rəhmət məkanına yönəldən doğru, sadə və ən qısa yoldan ibarətdir.

Ey insanlar! Siz bu yolla getməlisiniz ki, xoşbəxtlik əldə edəsiniz və uğur qazana və arzularınızın yerinə yetməsinə nail ola biləsiniz. Siz bu düz cığırla üst-üstə düşməyən yollarla getməməlisiniz, çünki əks halda siz azarsınız və ondan ya sağa və ya da sola meyl edərsiniz. Əgər siz ondan sapsanız, onda mütləq Cəhənnəmə aparan yollardan birinə düşərsiniz. Allah sizə bunu nəsihət edir ki, təqvalı olasınız. Əgər siz Onun təlimini rəhbər tutsanız, onu dərk edib həyata keçirsəniz, onda siz hökmən Allah­dan qorxan qullar olarsınız ki, onlar mütləq uğur qazanacaqlar.

Bu ayədə Allah doğru yolu tək sayla xatırladır[11] və onu Öz yolu adlandırır, çünki o, Ona doğru aparan yeganə istiqamətdir və Allah Özü insanlara bu yolla getməyə kömək göstərir.

JðyRT’ †WÞT`~WTŽ…ƒò øWªéSÚ ðˆHTWTYÑ<Ö@… †[Ú†WÙWTŽ øVÕWÆ v÷Y¡PVÖ@… WÝW©`šKV… ¾„~Tg±`TÉWTŽWè QXÔRÑYPÖ wòpøTW® ÷_ŸTTSåWè ^àWÙT`šW¤Wè ØSäPVÕWÅVPÖ Yò:†WÍYÕYŠ `yXäYQTŠW¤ WÜéSÞYÚ`ëSTÿ (154)

(6.154) “Sonra Biz yaxşı işlər görən kimsəyə - Musaya (bəxş etdiyimiz neməti) tamamlamaq, hər şeyi ətraflı izah etmək üçün ona bir hidayət və (ilahi) mərhəmət olaraq Kitabı (Tövratı) verdik ki, bəlkə, yəhudilər (bununla) öz Rəbbinə qovuşa­caq­larına (Onun hüzuruna gedəcəklərinə) inansınlar!”

Bu ayədə “sonra” (“summə”) sözü zaman ardıcıllığını bildir­mir, çünki Musa əleyhissalam, Muhəmmədin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) bu Kitabı insanlara oxumağa başlamasından qabaq peyğəmbərlik etmişdi. Bu söz burada rəvayət edilən ifadə­nin ardıcıllığını göstərmək üçün istifadə olunmuşdur.

Allah xəbər verir ki, O, Musa peyğəmbərə (ə) Tövratı ona görə bəxş etmişdi ki, Öz lütfkarlığını tamamlasın, onun xalqı arasından xeyirxahlıq edən insanlara göstərdiyi nemətini başa çatdırsın. Allah mömin israillilərə saysız-hesabsız nemətlər əta etmişdi ki, bunlardan biri də nazil edilmiş Tövrat idi. Allah onlara göstərdiyi Öz xeyirxahlığını tamamladı və təkcə bu artıq onları Ona həmd etməyə yönəltməliydi. Allah haram və halalı, dini hökmləri və qadağaları, onların bilməyə ehtiyac duyduqları etiqad və bir çox başqa məsələləri təfərrüatı ilə onlara izah etmişdi. O, onlara hər cür yaxşılığa doğru yol göstərmiş və onlara dinin əsas və fərdi müddəalarına[12] zidd olan hər cür pis əməli anlatmışdı. O, onlara xoşbəxtlik, mərhəmət və çoxlu nemətlər əldə etməyi öyrət­mişdi. O, onlara Kitab və aydın ayələr nazil etmişdi ki, Onunla görüşəcəklərinə iman gətirsinlər. Çünki bu Kitabda dirilmənin və törədilmiş əməllərə görə əvəz veriləcəyinin gerçəkliyinə inandırıcı dəlillər vardı ki, onlar hər bir insanın Allahla görüşəcəyinə və buna hazırlaş­mağa iman gətirməli olduğunu zəruriləşdirir.

…W¡WHTåWè }ˆHTWTYÒ SãHTWTÞ<ÖW¥ßVK… bÏW¤†W‰SÚ SâéSÅY‰PVTŽ@†TWTÊ N…éSÍPVTŽ@…Wè óØRÑPVÕWÅVÖ WÜéSÙWšó£TSTŽ (155)

 (6.155) “Bu nazil etdiyimiz (Quran) mübarək bir Kitabdır. Ona tabe olun və Allahdan qorxun ki, bəlkə, sizə rəhm edilsin!”

Bu Əzəmətli Quran – Allahın müdrik xatırlatması və mübarək bir Kitabdır ki, onda böyük nemət və tükənməz biliklər təmərküzləşdirilmişdir. Quran – bütün digər elmlərin və hər növ nemətlərin mənbəyidir. Dünyada elə bir xeyir iş yoxdur ki, Quran onun hikmətini və faydasını izah edərək, yerinə yetirilməsinə çağırmasın və dünyada elə bir şər əməl də yoxdur ki, onun müdhiş nəticələr verəcəyini bildirərək, insanları ondan çəkindirməsin və ondan xilas olma yolunu öyrətməsin.

Ey insanlar! Bu Kitabın hökmlərini və qadağalarını rəhbər tutun, ona istinad edərək öz imanınızın özülünü qoyun və divarlarını hörün. Fövqəluca Allahdan qorxun və Quran ayələrinə itaətsizlik göstərməyin, çünki əgər siz onlara əməl etsəniz, hökmən əfv olunacaqsınız, axı Kitabın öyrənilməsi və onun nəsihətlərinin yerinə yetirilməsi – Allahın mərhəmətini qazanmağın ən böyük amilidir.

ÜKV… Nv…éRÖéSÍWTŽ :†WÙPVßXM… WÓX¥ßKR… ñˆHTWTgÑ<Ö@… uøVÕWÆ XÜ`kTWWÉMXú:†Vº ÝYÚ †WÞYÕ`‰TWTÎ ÜMX…Wè †QWÞTRÒ ÝWÆ óØXäXfTTª…W¤Y  fûkYÕYÉHTWTçÅVÖ (156)  `èVK… N…éSTÖéSÍWTŽ óéTVÖ :†TPVTßKV… WÓX¥ßKR… †WÞT`~TVÕWÆ ñˆHTWTYÑ<Ö@… :†TPVÞTRÑVÖ uüWŸ`åVK… &óØSä`ÞYÚ `ŸWÍWTÊ ØS{ƒò:†W– bàWTÞQX~WTŠ ÝYQÚ óØS|TQYTŠQW¤ ÷_ŸTSåWè &bàWÙT`šW¤Wè óÝWÙWTÊ ñyVÕT<ÀºKV… ÝQWÙYÚ ð‡PV¡VÒ gŒHTWTÿ†LWTTYŠ JðY/@… ðÇWŸW²Wè %†Wä`ÞTWÆ ÷X¥`•WÞTWª WÝÿY¡PVÖ@… WÜéSTÊYŸp±WTÿ óÝWÆ †WÞYHTWTÿ…ƒò ƒò;éTSª g‡…W¡WÅ<Ö@… †WÙYŠ N…éST߆VÒ WÜéSTÊYŸp±WTÿ (157)

 (6.156) “Biz onu sizin: “Bizdən əvvəl Kitab ancaq iki tayfaya (yəhudilərə və xaçpərəstlərə) nazil edilmişdir. Biz onların oxuduqlarından xəbərsizik”- deməməyiniz

(6.157) və ya: “Əgər bizə də Kitab nazil edilsəydi, onlardan daha artıq düz yolda olardıq”, söyləməməyiniz üçün (göndər­dik). Artıq Rəbbinizdən sizə açıq-aşkar bir dəlil, hidayət və mərhəmət gəlmişdir. Allahın ayələrini yalan hesab edib onlar­dan üz çevirəndən daha zalım kim ola bilər?! Ayələrimiz­dən üz çevirənləri üz çevirdiklərinə görə ən pis cəza ilə cazalandıra­cağıq!”

Biz sizə bu Mübarək Kitabı nazil etdik ki, sizi küfrə bəraət qazandırmaq imkanından məhrum edək və siz deməyəsiniz ki, Kitab təkcə yəhudilərə və xristianlara – sizə qədərki dindar ümmətlərə nazil edilmişdi və siz əvvəlki Kitablardan xəbərsiz idiniz. Onu sizə Biz göndərmişik və səmadan hələ heç vaxt belə dolğun məzmunlu, aydın və asan ifadə edilmiş Vəhy endirilmə­mişdi.

Buna qədər siz öz kafirliyinizə doğru bir Təlimatın sizə hələ heç gəlib çatmaması və ya natamam şəkildə çatması ilə bəraət qazandıra bilərdiniz. Lakin indi siz doğru yolu göstərən kamil Təlimatı gördünüz, axı sizə Rəbbinizdən açıq-aydın bir möcüzə gəlmişdi. Açıq-aydın möcüzə dedikdə, haqqa nur saçan nə varsa – hamısı nəzərdə tutulur.

O (Kitab), sizi azğınlıqdan düz yola çıxarır və sizə qarşı bəslənən mərhəmətdir, çünki dində və dünyəvi həyatınızda xoşbəxtliyinizi təmin edir. O, sizi onun hökmlərini yerinə yetirməli və onun bütün hekayətlərinə inanmalı olduğunuza yönəldir. Əgər sizlərdən kimsə ona diqqət yetirmir və onu yalan sayırsa, onda o – zalımların ən zorbalarındandır, çünki Allahın ayələrini inkar edənlərdən, onlardan üz döndərənlərdən və uzaqlaşanlardan daha zalım kəslər yoxdur. Allahın ayələrindən üz çevirən hər kəs az­ğınlığa qapıldığı və başqalarını da azğınlığa saldığı üçün hökmən dəhşətli cəzaya məruz qoyulacaqdır. Bu, törədilən cinayət­lərə görə ədalətli əvəz olacaqdır, axı Rəbb Öz qullarına heç vaxt zülm etmir.

Bu ayələr – Quran biliklərinin ən şərəfli və mübarək olma­sının və hər şeyi əhatə etməsinin dəlilləridir. Müqəddəs Quran sayəsində düz yol tamamilə aydın görünür və onun aydınlaşdırıl­ması üçün insanlar mütəfəkkirlərin uydurmalarına, filosofların mühakimə­lərinə və ya ilk və sonuncu nəsillərin digər elmlərinə ehtiyac duymurlar. Bu ayələrdən həm də aydın olur ki, əvvəlki Kitablar təkcə iki ümmətə - yəhudilərə və xristianlara nazil edilmişdi. Ancaq onlar Kitab əhli hesab olunur, zərdüştilər və digər dinlərin nümayən­dələri onlara aid edilmirlər. Onlardan həmçinin belə bir nəticə çıxır ki, Quran nazil edi­lənə qədər ərəblər tam mənada cahillik içində idilər və mühüm biliklərin mühafizə­çiləri olan yəhudilərin və xristianların Kitablarının mahiyyəti haqqında təsəvvürə malik deyildilər.

`ÔWå WÜèS£ñÀ¹ÞWTÿ :‚PVMX… ÜKV… ñySäW~YŽ<K†WTŽ SàVÑMXù;HTTVÕWÙ<Ö@… `èVK… ƒøYŽ<K†WTÿ ðÐQSTŠW¤ `èVK… ƒøYŽ<K†WTÿ ñ´`ÅWTŠ gŒHTWTÿ…ƒò %ðÐQYTŠW¤ W×óéTWTÿ øYŽ<K†WTÿ ñ´`ÅWTŠ gŒHTWTÿ…ƒò ðÐQYTŠW¤ ‚W SÄWÉÞWTÿ †[©pTÉWTß †WäSÞHTTWÙÿXM… `yVÖ óÝRÑWTŽ pŒWÞWÚ…ƒò ÝYÚ SÔ`‰TWTÎ `èVK… pŒW‰W©VÒ õøYÊ †WäYÞHTTWÙÿXM… %…_¤`kTWž XÔSTÎ Nv…èS£YÀ¹Wß@… †PVTßXM… WÜèS£YÀ¹WTÞTSÚ (158)

 (6.158) “(Məkkə müşrikləri) özlərinə yalnız mələklərin, yoxsa Rəbbinin (əzabının), yaxud da Rəbbinin bəzi Qiyamət əlamətlərinin gəlməsinimi gözləyirlər? (Ey Elçim!) Rəbbinin bəzi Qiyamət əlamətləri gələcəyi gün əvvəlcə iman gətirməmiş və ya imanından bir xeyir qazanmamış şəxsə (sonrakı) imanı heç bir fayda verməz. De: “Gözləyin, doğrusu, elə biz də gözləyirik!”

Doğrudanmı zalımcasına davranmaqda davam edən və öz inkarçılığında inadkarlıq göstərən kafirlər Axirət həyatının başlanğıcını və cəza xəbərçilərini gözləyirlər? Bu, baş verdikdə, mələklər onların canlarını almaq üçün qarşılarında zühur edəcəklər və o zaman dinə qayıtmaq və xeyirxah işlər görməyə başlamaq heç bir fayda verməyəcək. Sonra isə Allah görünəcək ki, Öz qullarına hökm çıxarsın və bütün möminlərə və günahkarlara layiq olduqlarının əvəzini versin. Doğrudanmı kafirlər bunu gözləyirlər? Doğrudanmı onlar Qiyamətin qopmasının yaxınlaş­ma­sını sübut edən əlamətlərin təzahür etməsini gözləyirlər?

O əlamətlər təzahür etməyə başladıqda iman, əvvəllər iman gətirməmiş və öz imanı sayəsində xeyir qazanmamış, kəslərə artıq fayda verməyəcək. Bu, baş verəndə kafirlər doğru imanı qəbul etməkdən faydalana bilməyəcək, möminlər isə, əgər onlar əvvəllər xətalara yol verirdilərsə, artıq xeyirxah əməllərini çoxalda bilməyə­cəklər. İman təkcə o şəxslərə fayda verəcək ki, onlar bu əlamətlər zühur edənə qədər iman gətirmiş və xeyirxahlıq etməyi bacarmış olsunlar.

Bu müddəanın hikməti tamamilə aydındır, çünki iman o şəxslərə fayda verir ki, onlar qeybə inanmış və öz istəyi ilə mömin kimi davranmış olsunlar. Rəbbin Qiyamət əlamətləri zühur etdikdə isə qeybə məxsus olanlar aşkarlanacaq və iman tamamilə lüzum­suz olacaqdır. Onda insanlar iman gətirməyə məcbur olacaqlar və onların imanı suda boğulanın və ya alov bürüyüb yanan insanın, ölümlə üz-üzə gəldikdən sonra törətdiyi günahlardan imtina edənin imanına bənzəyəcəkdir. Fövqəluca Allah buyurur: “Onlar əzabımızı gördükdə dedilər: “Biz yalnız Allaha iman gətirdik, (Rəbbimizə) qoşduğumuz şərikləri (bütləri) isə inkar etdik! Amma əzabımızı gördükləri zaman iman gətirmələri – Allahın Öz bəndələri barəsində öncə olub-keçmiş (tətbiq edilmiş) adətinə (qayda-qanununa) müvafiq olaraq heç bir fayda vermədi. (Əzab gəlməmişdən əvvəl iman gətirmək lazımdır, əzabı gördükdə gətirilən imanın heç bir faydası olmaz). Kafirlər elə oradaca ziyana uğradılar (məhv oldular)” (Mumin, 40/84-85).

Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) çoxsaylı səhih hədislərində bildirilir ki, Allahın bəzi Qiyamət əlamətləri adı altında Günəşin qərbdən çıxması nəzərdə tutulur. İnsanlar bunu gördükdə, onlar o saat dinə iman gətirəcəklər, lakin bu onlara heç bir fayda verməyəcəkdir, çünki tövbə qapıları artıq bağlanmış olacaqdır.

Bu vəhy Allahın elçilərini yalançı sayan kafirlərə qorxunc bir xəbərdarlıqdır. Onlar gözləyirdilər ki, Muhəmməd Peyğəmbərə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) və onun ardıcıllarına fələyin zalım dönüklüyü düçar olacaqdır. Allah isə onlara səbr edib gözləməyi buyurmuşdu – çox yaxın vaxtda onlar görəcəkdilər ki, insanlardan kimlərin özlərini təhlükəsizlikdə hiss etməyə daha çox əsası vardır.

Bu ayə, Fövqəluca Allahın Öz iradəsi ilə yerinə yetirdiyi əməllərə inanan Sünnə və camaat əhlinin baxışlarının lehinə şəhadət verən bir dəlildir. O, səmaya yüksəlir, enir və gəlir, lakin Onun ilahi əməlləri məxluqların əməllərinə oxşamır. Bu müddəalar Quran və Sünnənin bir sıra mətnləri ilə təsdiq olunur.

Bu ayədən aydın olur ki, günəşin qərbdə çıxması Qiyamət əlamətlərin­dəndir. Buradan belə çıxır ki, Fövqəluca Allah müdrik­dir və Onun müəyyən etdiyinə görə, iman gətirmək məcburiyyət altında deyil, könüllü olduğu zaman fayda verir. Buradan həmçi­nin aydınlaşır ki, insan öz imanı sayəsində nemət əldə edir və itaətkarlıq, xeyirxahlıq və Allahdan qorxmaq hissi, qul düzgün iman sahibi olduqda ona fayda verir və artır. Əgər onun qəlbi imandan məhrumdursa, ona heç bir şey fayda verə bilməz.

ﭹﭺﭻﭼﭽﭾﭿ     ﮀ  ﮁ  ﮂﮃ  ﮄ  ﮅ  ﮆ  ﮇ  ﮈ  ﮉ  ﮊ  ﮋ  ﮌ   ﮍ 

(6.159) “(Ey Elçim!) Şübhəsiz ki, sənin firqə-firqə olub dini­ni parçala­yan­larla heç bir əlaqən yoxdur. Onların işi Allaha qalmışdır. (Allah) sonra (Qiyamətdə) onlara nə etdiklərini bil­di­rəcəkdir!”

 Fövqəluca Allah müxtəlif məzhəblərə mənsub olan və özlə­rinə müvafiq adlar uyduranları hədələyir. Onlar özlərini yəhudili­yin, xristianlığın və ya zərdüştiliyin ardıcılları adlandı­rırlar, halbuki bu onların dindarlığına fayda vermir. Allah imanı kamil olmayanı da hədələyir, çünki onlar şəriətin bir hissəsini qəbul edir, o biri hissəni özlərinin dininə çevirir, digər hissəsini isə, ola bilsin ki, daha çox vacib olanı, kənara atırlar. Bidət və azğın məsləklərə etiqad edən müxtəlif dini təriqətlərin tərəfdarları məhz belə davra­nır və müsəlmanların sırasına təfriqə - nifaq salırlar.

Bu kəramətli ayə İslam dininin insanların birliyinə hökm verdiyini, təriqətlərə bölünməsini və habelə dinin əsas və fərdi məsələlərində[13] onların ziddiyyətə qapılmasını qadağan etdi­yini sübuta  yetirir. Elə buna görə də, Allah Öz Peyğəmbərinə (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) buyu­rur ki, müsəlmanların sıra­larına təfriqə salanlardan üz döndərsin. Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) belə insanlarla heç bir əlaqəsi yox idi və onların da ona (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) heç bir aidiyyəti yox idi, çünki onlar ona (ona Allahın  salavatı və salamı olsun!) itaətsizlik göstərmiş və onun (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) əleyhinə çıxmışdılar. Onlar mütləq Allaha qaytarılacaqlar və O, onlara layiq olduqlarının əvəzini və bütün törətdikləri əməllər haqqında xəbər verəcəkdir.

---

[1] Müəllifin bu aydın müddəası onu göstərir ki, Allahın haqq dininə qarşı inadla mübarizə aparanlar şeytanların bilavasitə təhriki ilə hərəkət edirlər. F.S.

[2] Ölü heyvan cəmdəyinin. F.S.

[3] Allah bizi belələrindən uzaq etsin! F.S.

[4] Peyğəmbərlik. F.S.

[5] Ayənin tərcüməsinin mətni redaktə edilmişdir. F.S.

[6] İmam Müslim, Zühd, 46;  İbn Macə, Zühd, 21; Tirmizi, Təfsir 18, surə 6. Tərc. F.S.

[7] Nazik tellərdən hörülmüş qəfəsşəkilli çəpər, sipər və s. sarmaşan bitkilər, ağaclar onlara dolaşaraq yerdən qalxır. F.S.

[8] Dəvə balası. F.S.

[9] Yəni, haram məhsuldan yeməmək, onun həyatını aclıq üzündən təhlükə altında qoyduqda. F.S.

[10] Quranda. F.S.

[11] Yəni, “doğru yollar” (cəm halında) demir və yeganə bir doğru (düz) yolun olduğunu bildirir. F.S.

[12] Burada: fərdi müddəalar dedikdə, İslam dini ədəbiyyatında əsas müddəalardan başqa ikinci dərəcəli fəri müddəalar adlandırılan istilah nəzərdə tutulur. Tərcüməçi “ikinci dərəcəli”, “fəri” sözlərinin qarşılığı kimi “fərdi” sözünün işlədilməsini məqsədəuyğun sayır. Çünki azərbaycanca “fəri” və “ikinci dərəcəli” müddəa bu ifadələrlə əks etdirilən İslam anlayışlarının mənasını azaldır. İslam elmində “fəri” adlandırılan prinsiplər heç də ikinci dərəcəli hesab oluna bilməz. Terminə müvafiq qarşılıq tapılana qədər dilimizdə onu, müvəqqəti olaraq “fərdi müddəalar, prinsiplər, hökmlər” kimi ifadə etmək olar. F.S.

[13] Yəni fəri məsələlərdə. F.S.